Een staartje

Zie ook het artikel "Pano en het virus" van begin juli 2020. Intussen heeft de zaak een staartje gekregen, opnieuw dankzij de reporters van Pano, die zoals gezegd graag duwen waar het pijn doet. Hun nieuwe reportage "De grote maskerade" geeft duiding bij de vernietiging van de mondmaskers, en het wordt er niet mooier op. Weer verschillende interessante aspecten.

Over welke mondmaskers gaat het?

Men heeft het over "mondmaskers", een algemene vlag voor een specifieke lading die bestaat uit 5 miljoen FFP2-maskers, en 22 miljoen chirurgische maskers. Deze nuancering werd in de eerste reportage niet gemaakt, allicht omdat die informatie gewoon ontbrak. De beide soorten maskers werden overigens vernietigd, maar op een ander tijdstip (2015 resp. 2018), en om een andere reden (vervallen resp. plaats maken).

Een dergelijke nuancering is dikwijls te moeilijk voor snelle berichtgevingen, maar ze maakt wel een verschil, omdat zonder nuancering de antwoorden waziger worden. Met een vraag "zijn de mondmaskers vernietigd omdat ze vervallen waren?" (uit de eerste reportage) kan een politieker immers alle kanten uit. Zowel "ja" (de FFP2-maskers in 2015) als "nee" (de chirurgische maskers in 2015) is correct. Wie de extra informatie niet heeft, veronderstelt dat het antwoord, dat mogelijk slechts partieel correct is, geldt voor de hele voorraad maskers. Dit is een typisch gevolg van vlag-en-ladingproblemen.

In de vorige reportage was nog weinig bekend over de vernietiging van de mondmaskers. Het feit dat Pano er toch nog achteraan ging duidt op hun gedrevenheid om zich op feiten te baseren in plaats van op opinies. Lang leve Pano.

Waarom zijn ze vernietigd?

Opslagcondities

De maskers waren in slechte omstandigheden opgeslagen, in een militaire loods. Er was sprake van vochtschade en vogelpoep, en de muizen hadden eraan gezeten. Dan hangt het van de verpakking af hoe zwaar de gevolgen zijn. De mondmaskers worden met enkele tientallen in een plastic zak (1) verpakt in een kartonnen doos (2), vervolgens worden dergelijke dozen met enkele tientallen verpakt in grotere kartonnen dozen (3), die op paletten geplaatst worden. Tenslotte wordt rond die paletten voor de stevigheid nog eens een folie (4) gedraaid, die meteen een extra bescherming geeft tegen slechte opslagcondities.

Vochtschade kan op allerlei manieren ontstaan, bv. door water op de vloer (maar met paletten is dat geen probleem), door insijpelend water (bv. lekkende leiding, gaten in het dak), of door hoge luchtvochtigheid (die moet al heel hoog zijn en lang duren om door de viervoudige verpakking te geraken, maar als je jaar in jaar uit de poorten open laat lukt het wel). Elke schade is meestal fataal voor een grote doos, maar niet noodzakelijk voor alle kleine daarin. Maar vermits distributie per grote doos gebeurt, en herverpakking te duur is, betekent waterschade aan een grote doos normaal gezien ook het verlies van een grote doos. Tenminste, voor zover de behandeling in het groot gebeurt, bij het beheer van de totale voorraad, door de overheid. Een individuele medewerker kan uit een grote doos met waterschade allicht nog heel wat kleine dozen recupereren (wat tot vreugde van Pano ook gebeurd is…).

Vogelpoep heeft één belangrijk kenmerk: het is afkomstig van levende vogels. Als er geen vogels permanent in en uit de opslagruimte kunnen (wat je toch mag verwachten van een ruimte waar een strategische stock aan mondmaskers wordt opgeslagen), dan heb je ook geen last van vogelpoep. Anderzijds, niemand heeft graag vogelpoep, maar het is ook maar vogelpoep; met een tuinslang en een borstel ben je er zo vanaf. (1) Zie hoger bij waterschade :-). (2) Maar ook hier: alleen de grote doos wordt aangetast; vermoedelijk zijn alle kleine dozen in perfecte staat.

Muizen willen ook een warm nest, zoals wij allemaal, dus je kan het ze niet kwalijk nemen dat ze hier en daar wat isolatiemateriaal afknabbelen om mee te nemen. Maar als het personeel geen eetbaar materiaal laat rondslingeren zie ik niet waarom muizen in zo'n loods zouden willen leven.

Globale opmerking: als dit allemaal waar is, stond de voorraad wel op een heel slechte locatie voor een strategische stock. Wie heeft dat geregeld? Op wiens vraag? Wie heeft de budgetten voor onderhoud geschrapt? Wie is verantwoordelijk voor de "nalatigheden"? Als Pano nog eens een reportage-onderwerp zoekt …

Houdbaarheid

De FFP2-maskers hebben een houdbaarheidsdatum; die was overschreden, en daarom zijn die maskers vernietigd. Volgens adjudant op rust Caekebeke waren ze enkel "medisch vervallen", wat wil zeggen dat ze niet meer mochten geleverd worden aan medische diensten zoals ziekenhuizen. Maar misschien wel aan allerhande hulpverleners? De reportage maakt duidelijk dat er wel degelijk een grote nood was aan maskers, bv. voor zorg- en verpleegkundigen in rusthuizen, en dat het tekort aan maskers zeer waarschijnlijk extra doden heeft veroorzaakt. Bovendien heeft Pano een restant van de FFP2-voorraad kunnen vinden, en heeft het de maskers laten testen. Ze zijn vandaag nog steeds in prima conditie.

Een houdbaarheidsdatum is een instrument in juridische kwesties omtrent geleverde kwaliteit, maar is daarom nog geen goede indicator van de kwaliteit zelf!! Dit is een nijdig vlag-en-ladingprobleem dat tot gevolg had dat de overheid een steek liet vallen door de maskers niet te laten testen. De juridische betekenis van de houdbaarheidsdatum had tot gevolg dat de overheid ten onrechte de maskers niet liet testen. Ik schrijf dit met opzet twee keer om het beter te laten doordringen.

Dure opslag

Foutje in de reportage. De adjudant zegt dat de chirurgische mondmaskers weg moesten omdat in 2018 de loods zou verkocht worden (wat de stelling van Sceptr (plaats maken voor vluchtelingen) alvast niet bevestigt (maar ook niet per se uitsluit)). Pano zegt dat de vernietiging zowat €48.000 kostte, en de verhuis €60.000, en dat daarom budgetgewijs gekozen is voor de vernietiging. In een document van Sciensano, waarvan een uittreksel wordt getoond, staat echter dat het de opslag is die €60.000 kostte (per jaar), niet de verhuis; dat zijn verschillende kosten, dus de vergelijking klopt niet. Ik zie niet wat Pano hiermee te winnen heeft, dus veronderstel ik dat er sprake is van een vergissing.

Er staan hier twee olifanten in de kamer, waar blijkbaar niemand naar omkijkt.
(1) Verbranden mocht dan goedkoper zijn dan verhuizen, het creëert ook een aanzienlijk waardeverlies, direct door het verlies van de maskers (dat ze afgeschreven waren wil niet zeggen dat ze ook waardeloos waren; vervangen kost geld), en nog veel meer indirect door het verlies van mensenlevens als gevolg van het tekort aan maskers. Als je een doos van 50 stuks kan kopen voor €15, leert een eenvoudige berekening ons dat de kost bij verbranding gelijk is aan €48.000 + 22.000.000 / 50 x €15 =  €6.648.000. De indirecte kost wil je niet eens weten… Daarbij veronderstel ik wel dat de maskers nog hun normale waarde hadden, wat door Pano ook werd aangetoond.
(2) Een voorraad van 22 miljoen maskers, per 50 in dozen van 20.5x10x8 cm, dat is een volume van 722 m³, of een hoop van 20 m in het vierkant, en 1.80 m hoog (paletten niet meegerekend). Moet dat €60.000 per jaar kosten? Opslagruimte van 25m², 5m hoog (volume 125m³) kan je commercieel huren voor €250/maand, inclusief verzekering (!); m.a.w. 750 m³ kost dan €18.000/jaar. Dan moet de overheid dat toch beter kunnen? Zeker in haar eigen militaire gebouwen… Vanwaar komt dan die kost van €60.000/jaar? Boekhouders leven van de economie, en economisten brengen de wereld om zeep; wat doe je eraan??

De bevoegde minister zegt dat ze altijd zeer moeilijke financiële beslissingen heeft moeten nemen, bij steeds kleiner wordende budgetten (m.a.w. het is haar schuld niet…). Punt (1) hierboven toont aan dat het niet gaat om de getallen, maar om wat er wel en niet achter zit. Als je financieel efficiënt wil zijn is een eenvoudige aftrekking het gemakkelijkst; als je de effectiviteit mee wil bekijken (nl. waar dienen die maskers voor) moet je wat langer nadenken. Maar dat wordt politiek blijkbaar niet haalbaar geacht.

Waar blijven die maskers?

Er moesten in allerijl maskers aangekocht worden, net toen de hele wereld er veel nodig had. Het marktmechanisme zorgt er dan uiteraard voor dat de prijzen door het dak schieten, en allerlei ongeregeld een slag wil slaan. Het eerste wordt genegeerd omdat het crisis is, het laatste kan je beperken door kwaliteitseisen te stellen. Met als gevolg dat in de Gentse haven een lading van €500.000 maskers voor Vlaanderen bleef steken omdat op enkele dozen een sticker ontbrak die er volgens de federale overheid had moeten zijn. Minister De Backer: "ik heb liever dat een leverancier enkele dagen moet wachten en goede kwaliteit levert, eerder dan snel iemand door te laten die slechte maskers op de markt brengt". Dat zal wel (hoewel dit ook op een minder eufemistische manier had kunnen geformuleerd worden), maar het zijn vooral politici die zo graag zeggen "liever een slechte beslissing dan geen"; waarom zeggen ze dan nu niet "beter een slecht masker dan geen"…?? Want zo is het wel. Ik weet niet precies waarin een masker zoal slecht kan zijn. Elastiekjes te los of te strak? Weefsel te veel of te weinig doorlatend? Te groot of te klein? Maar als er een tekort is kan een "slecht" masker toch wel dienen zeker? Beter wat pijn aan je oren dan te moeten leven met de vrees dat je anderen hun dood vervroegd hebt…

[Toegevoegd op 13-11] De geblokkeerde maskers zijn enkele keren in het nieuws geweest, en "er werd gewerkt aan een creatieve oplossing". En die is een paar weken later volgens nieuwe berichten ook toegepast: de maskers zijn op kosten van de leverancier vervoerd naar Zwitserland (niet-EU), en vervolgens weer ingevoerd naar België, waardoor de ontbrekende etiketten geen probleem meer vormden. Echt waar? Zou dat echt zo gebeurd zijn? Te gek om los te lopen. Hoeveel absurditeit kan deze wereld nog verdragen?

Geen erg; ze zijn toch niet verplicht…

Bij het dragen van mondmaskers mag het effect van sociale druk niet onderschat worden. Mensen dragen gemakkelijker een masker naarmate meer anderen dat doen. Omwille van het tekort aan maskers (en dus omwille van de vernietiging) werd het dragen ervan aanvankelijk niet verplicht door de overheid. De Block verklaarde begin april dat het virus ook door maskers gaat. Ja, het virus kan door een masker, maar evengoed geldt dat een chirurgisch masker 95% ervan tegenhoudt, en een FFP2 masker zelfs 99%, maar dat zei De Block er niet bij. Wat ze wel zei is dat een virus er doorheen kan, en dat het dus geen zin heeft om het dragen. Als je zelf dreigt de pedalen te verliezen is dat meestal omdat je leefwereld je om de oren slaat met flagrant foute argumenten. Zelfs wetenschappers als Van Gucht en Van Ranst worden mee ingeschakeld. Die houden dan wel een slag om de arm door te zeggen dat een masker dragen op straat geen zin heeft, terwijl ze wijselijk zwijgen over tribunes en café's, maar de burger onthoudt alleen dat maskers niet verplicht zijn. Je moet al in de zorg actief zijn om dan toch een masker te willen dragen tijdens het boodschappen doen.

Wat leren we hieruit?

Vlag-en-ladingproblemen vertroebelen een discussie. Essentieel in communicatie is dat partij A correct begrijpt wat B bedoelt (in de veronderstelling dat partij B zegt wat ze bedoelt, anders wordt het nog moeilijker). Als B zegt dat de mondmaskers in 2015 niet vernietigd zijn (wat klopt voor de chirurgische), en A weet niet dat er chirurgische en FFP2-maskers zijn die om twee verschillende redenen zijn vernietigd op twee verschillende tijdstippen, dan concludeert A dat er geen mondmaskers vernietigd zijn. Misverstanden en foutieve conclusies zijn de meest typische gevolgen van vlag-en-ladingproblemen.

Wie zijn gat verbrand moet op de blaren zitten. De politiek kijkt in deze crisis dikwijls naar het buitenland voor "inspiratie" voor beslissingen, maar niet als het gaat over mondmaskers? Dan concludeer ik, en met mij vele anderen, dat mondmaskers niet verplicht werden omdat de strategische voorraad was vernietigd. In de reportage weet Van Ranst dat de reporter dat graag zou horen, maar hij wil het toch niet zeggen. En toch, in een kort moment van mededogen met zichzelf, zegt hij wel iets dat op hetzelfde neerkomt. Op de vraag aan De Block of het toch niet spijtig is dat de maskers vernietigd werden, antwoordt zij "het is wat het is". Nu ben ik het daar in principe wel mee eens, maar we hebben toch geen politici nodig om dat zo te stellen? Die verbranden wel hun gat, maar dan gaan ze gewoon niet meer zitten…

Efficiëntie nalopen loopt slecht af. Efficiëntie is gemakkelijk, en kortzichtig. Om effectief te zijn moet je wat breder kijken, voorbij de valkuilen van de efficiëntie, holistisch, rekening houdend met alle aspecten van de situatie, en dat is veel moeilijker dan efficiëntie. In het geval van de vernietigde mondmaskers is het onduidelijk wie of wat daar voordeel bij had; waarschijnlijk alleen de boekhouding van de minister (en daarmee een deel van haar aanzien, voor zover…). Anderzijds kan je je niet voorstellen dat De Block zou zeggen dat ze inderdaad verantwoordelijk is voor een deel van de oversterfte in de woon-zorgcentra; politici doen zoiets immers niet…? Als we nu eens een methode hadden om effectiviteit af te dwingen in de politiek?

Olifanten in de kamer worden zelden opgemerkt. Als je dat wel doet ben je al snel een betweter. Als je zelf wat verder dan gemiddeld nadenkt, of erger nog, zulks verwacht van iemand anders, dan ben je de pineut. Gelukkig hebben we Pano nog.