Corona-barometer

De genesis

Op 21-01-2022 is de kogel door de kerk. De federale overheid meldt dat het overlegcomité de coronabarometer goedkeurt en dat op 28-01 gestart wordt in code rood. Haar website geeft de officiële informatie over de barometer. Dit is de kwalitatieve definitie:

De coronabarometer kent drie fases die de druk op de zorg weerspiegelen:

• Code geel: de epidemiologische situatie en druk op de ziekenhuizen is onder controle (1)
• Code oranje: toenemende druk op het zorgsysteem, er moet ingegrepen worden om de trend opnieuw te keren (2)
• Code rood: hoog risico op overbelasting van het gezondheidszorgsysteem (3)

Het Overlegcomité zal bij het bepalen van de code, naast de druk op de zorg, ook rekening houden met een globale evaluatie van de epidemiologische situatie en specifiek aandacht hebben voor de geestelijke gezondheid.

Je kan je afvragen of een barometer wel fasen kan vertonen (zoals bv. een pandemie). Een barometer is overigens een drukmeter, en in dat opzicht is de benaming goed gekozen; het meetresultaat van de barometer is dan wel een druk, nl. de druk op de gezondheidszorg, en geen fase. Om de barometer bruikbaar te maken worden drie drukgebieden gedefinieerd, aangegeven met cijfers (1)(2)(3), of overeenkomende kleuren geel, oranje en rood. Omdat een cijfer of een kleur een code of identificatie is voor een drukgebied, spreken we van "code" geel, oranje en rood.

Over de ontwikkeling van deze tool, sinds april 2020, kan je meer lezen op deze pagina van VRT NWS, waar al dadelijk een gebrekkige aspectscheiding opduikt. Van een drukmeter verwacht je dat die de druk aangeeft, en dat is het dan. Wat je vervolgens met die informatie doet, m.a.w. welke maatregelen je daaruit afleidt, is een andere kwestie, en geen onderdeel van de drukmeter zelf. De barometer in je tuin komt je ook niet vertellen dat je best vandaag het gras afrijdt. De VRT maakt alvast in dat artikel geen onderscheid, en ook andere bronnen zijn niet altijd duidelijk op dit punt. De overheid geeft zelf het slechte voorbeeld, door in haar tekst eerst uitgebreid de maatregelen uit de doeken te doen, en de definitie van de barometer enkel in een voetnoot te vermelden.

Het cijferwerk

De overheid geeft een kwantitatieve definitie van de barometer, waarmee je de actuele code objectief kan bepalen, op basis van enkele parameters die de druk op de gezondheidszorg weergeven:

• (1) Nieuwe hospitalisaties/dag: minder dan 65, bezetting intensieve zorg: minder dan 300 bedden.
• (2) Nieuwe hospitalisaties/dag: 65-149, bezetting intensieve zorg: 300-500 bedden
• (3) Nieuwe hospitalisaties/dag: meer dan 150, bezetting intensieve zorg: meer dan 500 bedden.

De trend van de cijfers dient telkens mee in overweging te worden genomen om eventueel sneller in de ene of de andere richting van fase te wijzigen.

Bekijken we nu eens de definitie van code oranje: "65 tot 149 ziekenhuisopnamen, 300 tot 500 IC-bedden". Dat zijn twee criteria, maar een relatie tussen beide is niet gedefinieerd. Gaat het nu om x opnamen en y IC-bedden (zoals de komma suggereert)? Of om x opnamen of y IC-bedden? Dat maakt immers een groot verschil.

Bedden en opnamen

Voor code oranje: 65 tot 149 opnamen/dag, en 300 tot 500 IC-bedden bezet.
Voor code rood: meer dan 150 opnamen/dag, en meer dan 500 bedden bezet.
Dan krijg je deze figuur:

Maar dit is waarschijnlijk niet de bedoeling? Immers, bij een toestand met 100 opnamen/dag en 200 bezette bedden val je tussen twee stoelen. Idem met 50 opnamen en 400 bedden.

Bedden of opnamen

Voor code rood: meer dan 150 opnamen/dag, of meer dan 500 bedden bezet.
Voor code oranje: 65 tot 149 opnamen/dag, of 300 tot 500 IC-bedden bezet.
Dat geeft deze figuur:

Voor code rood is dit eenduidig. Meer dan 150 opnamen of meer dan 500 bezette bedden geeft code rood. Dus de hele vertikale kolom vanaf 150 opnamen is rood, evenals de hele horizontale rij vanaf 500 bedden.
Code oranje werkt met bereiken (65 tot 149 opnamen, 300 tot 500 bedden), maar ontsnapt niet aan een overlapping met rood (bv. 100 opnamen en 600 bedden voldoet aan oranje en aan rood). Dat rood voorrang krijgt op oranje is echter zodanig in de maatschappij ingebakken, dat niemand daar een probleem mee heeft. Conclusie voor oranje: of is OK, en niet.

Mottenballen

De correcte relatie tussen de beide criteria is variabel: en voor geel, of voor rood, en of voor oranje (mits een oplossing voor de overlapping met rood). Maar de officiële definitie geeft alleen een komma. Dus er zit een gat in het weefsel. Wie, wie, wie, wie, wie heeft dat gedaan? En hebben ze een alibi? Het is gemakkelijker om de Wetstraat 16 motvrij te houden dan om een sluitende coronabarometer te definiëren.

Dashboardfiguur

Nochtans moet de definitie toch ter sprake geweest zijn, met al die experten in de buurt. Als ze de figuren van hierboven even in klad hadden getekend, hadden ze waarschijnlijk wel een betere formulering kunnen bedenken. Maar ik vermoed dat ze alleen de wijzerfiguur hebben gebruikt, die in de pers verscheen. Die kan de actuele code mooi visueel aangeven, maar dat is het dan ook; verder is daar niets uit af te leiden. En een manke definitie stoort daar dan ook niet. Ik begrijp overigens niet wat die figuur méér zegt dan de tekst "code rood". De visuele cultuur zal erom vragen zeker? Eén figuur kan meer verhelen dan duizend woorden kunnen verklaren.

Wat zeggen andere bronnen?

De corona-website van de FOD Volksgezondheid: dezelfde definities, met de nietszeggende komma.

De site news.belgium (crisiscentrum? premier? het is onduidelijk wie hierachter zit): kopie van de tekst van het overlegcomité; dezelfde definities, met komma's.

De Vlaamse overheid is zo slim om de criteria voor de bepaling van de code niet te vermelden op haar website; dan kunnen die ook niet fout zijn. Ze maakt wel een verwijzing naar de officiële corona-website. Het probleem zit dus federaal; hebben ze weer goed geregeld.

Bij VRT NWS krabben ze zich eens in het haar (maar niet lang genoeg), en besluiten dan om overal het voegwoord "en" toe te voegen. Dat klopt voor code geel (minder dan 65 opnamen en minder dan 300 IC-bedden), maar niet voor oranje en rood.

De Standaard gebruikt een andere formulering voor elke code, en geeft (in tekst :-) nog extra uitleg:

• Code geel – Fase geel is de laagste fase van de barometer: dan is de situatie onder controle. De bezetting op intensieve zorg bedraagt minder dan 300 bedden, en er zijn minder dan 65 ziekenhuisopnames per dag. Zodra een van de twee drempels overschreven wordt, gaan we naar fase oranje.
• Code oranje – De druk neemt toe. Er zijn tussen de 65 en 150 ziekenhuisopnames per dag, op intensieve zorg zijn tussen de 300 en 500 bedden ingenomen. Zodra één van de twee bovennormen overschreden wordt, gaan we naar fase rood.
• Code rood – Er is risico op overbelasting. Er liggen meer dan 500 coronapatiënten op intensieve zorg, of er zijn meer dan 150 ziekenhuisopnames per dag.

De "en" bij geel is perfect; de extra uitleg is in feite overbodig, maar klopt wel, en ze bedoelen allicht "overschreden". De komma bij oranje maakt de definitie onvolledig, maar zonder meer "of" zou onvolledig zijn, en "en" zou volledig fout zijn; de extra uitleg vult de definitie echter verder aan. De "of" bij rood is perfect; extra uitleg wordt terecht weggelaten.

Conclusie (voor deze bronnen): alleen De Standaard geeft een sluitende definitie, tenminste voor wat betreft de relatie tussen de parameters.

Foutieve procedure

Nochtans is't simpel

Dus de definitie van de overheid is onvolledig; dit valt onder de basale fout Foutieve procedure (volg misschien toch even deze link, om te lezen wat de gevolgen kunnen zijn van een foutieve procedure). Wie de definitie toepast moet immers veronderstellingen maken, en als dat foutief gebeurt (bv. "en" veronderstellen bij code oranje), krijg je in het algemeen een verkeerd resultaat, of hier specifiek zelfs geen resultaat, als gevolg van de gaten in de procedure (nl. de komma's).

Een correcte procedure is anders niet zo moeilijk. Ik zie zelfs meerdere mogelijkheden:

• (3) Indien min. 150 opnamen of min. 500 bedden, dan code rood;
  (2) anders: indien min. 65 opnamen of min 300 bedden, dan code oranje;
  (1) anders code geel.
• (1) Max. 65 opnamen en max. 300 IC-bedden, dan code geel;
  (2) anders: indien max. 150 opnamen en max. 500 IC-bedden, dan code oranje;
  (3) anders code rood.
• (1) Indien max. 65 opnamen en max. 300 IC-bedden, dan code geel;
  (3) anders: indien min. 150 opnamen of min. 500 IC-bedden, dan code rood;
  (2) anders code oranje.

De redeneringen die ik hier maak, kunnen anderen uiteraard ook maken, en dan komt het toch in orde…? Ik kan niet weten of de overheid daar misschien op gerekend heeft, maar dan nog is het een slecht idee om gaten in de procedure te laten, en te veronderstellen dat gebruikers daar altijd correct mee omgaan. Ik stel mij eerder voor dat de politici onder elkaar er niet in geslaagd zijn de redenering te maken zoals De Standaard dat gedaan heeft (mogelijk omdat er over wiskunde geen compromissen te sluiten vallen), en vervolgens geprobeerd hebben er iets neutraals van te maken. Gevaarlijke methode.

Grensconflict

En er zit nog een gat in het systeem. Van 65 tot 149 opnamen/dag geldt code geel, terwijl code rood geldt voor meer dan 150 opnamen. En waar zitten we met precies 150 opnamen? Oeps… De definitie van de Standaard corrigeert dat gat; de VRT keek er overheen, en de andere bronnen zijn kopieën van elkaar. Hallo…? Iemand wakker…?

De Standaard corrigeert het 149/150-probleempje, maar genereert meteen een ander grensconflict. Voor oranje gebruiken ze de uitdrukking "tussen de 65 en 150", wat overeenkomt met "van 66 t/m 149"(!). Correcter zou zijn "van 65 t/m 150" of "minimaal 65 en maximaal 150" of iets gelijkaardigs. Weinigen zullen hierover vallen (ikzelf trouwens ook niet ;-). De soepelheid van de menselijke geest doet ons in zo'n geval aan het conflict voorbijgaan, maar hoe minder fouten een informatiebron bevat, hoe minder verkeerde interpretaties daaruit volgen.

En waar is Groen?

En wat als de pandemie voorbij is? De barometer gaat toch niet altijd in het geel staan? Volgens de definitie komt "geen nieuwe hospitalisatie en geen IC-bedden" overeen met het gebied (1), of dus code geel. Ik denk dat een code groen ontbreekt, met als omschrijving "er is geen epidemiologische situatie" o.i.d.

De basale fout is dezelfde: foutieve procedure. De grens tussen groen en geel hoeft overigens niet op nul te liggen, maar kan ook een waarde hebben tot waar geen alertheid nodig is. Griep zal er altijd zijn, inclusief de uitgedoofde corona.

Het lijkt mij onlogisch om groen weg te laten, maar blijkbaar ziet de politiek dat anders; het is te vrezen dat code groen het voorwerp is geweest van één of ander compromis. In elk geval, de onlogica was onaanvaardbaar voor de onderwijssector, dus hebben zij hun eigen barometer gedefinieerd. Dat komt ervan als je de logica negeert (!); een gevolg is o.m. dat de term "coronabarometer" in een onderwijscontext twijfel doet rijzen over welke barometer bedoeld wordt, de federale of die van het onderwijs. Dit is een typisch vlag-en-ladingprobleem: zelfde naam, andere betekenis.

Op de betreffende webpagina van zowel Vlaanderen (waar ook de koepels naar verwijzen) als Radio1 is echter geen spoor te bekennen van een definitie van de codes. Wel van de maatregelen per code, maar hoe wordt dan bepaald in welke code zij zitten? Niet met de definitie van de federale barometer, want die heeft geen groen. Ook hier leidt de gebrekkige aspectscheiding tot een vlag-en-ladingprobleem. De term "barometer" dient nu immers enkel als paraplu voor de maatregelen. Bedenk goed wat hier gebeurt: een barometer wordt opgezet om meer transparantie te creëren omtrent de bepaling van de actuele code, en vervolgens wordt de "barometer" enkel gebruikt om het pakket maatregelen te beschrijven. We hebben nu een pakket maatregelen onder de naam "coronabarometer". En niemand die weet hoe de druk (of code) bepaald wordt… Kan het nog gekker? Maar als die barometer nu eens vanaf het begin was bedoeld als container voor het maatregelenpakket? Dan is de naam verkeerd gekozen!

Neem dit niet te licht op. Een mens went aan alles, ook aan vlag-en-ladingproblemen en gebrekkige aspectscheidingen, maar daarzonder zou de maatschappij wel veel beter functioneren.

Evolutieleer

De definitie van de barometer wil ook rekening houden met de evolutie. Dat is logisch, vermits een bepaalde combinatie van opnamen en bedden een andere betekenis heeft bij een stijgende dan bij een dalende trend: "de trend van de cijfers dient telkens mee in overweging te worden genomen om eventueel sneller in de ene of de andere richting van fase te wijzigen" (weer die "fase" i.p.v. "code", maar tot daartoe).

Er is nochtans een methode om dat op te vangen, nl. door een extrapolatie te maken van de cijfers, dus door te proberen in te schatten wat het aantal opnamen per dag of aantal bezette bedden zal zijn in de nabije toekomst, bv. binnen een week, en het resultaat van de barometer te baseren op die schatting, in plaats van op de actuele situatie. Ook dát is een methode om urgente en al dan niet nachtelijke vergaderingen van het overlegcomité te vermijden. Het is dan maar de vraag of de politici dat zouden willen… Het "telkens mee in overweging nemen" is natuurlijk een handige methode om alles zelf in de hand te houden, en daarmee gelegenheden te creëren om te scoren.

Reageren op de situatie in de toekomst, al is die minder zeker, heeft anders onmiskenbare voordelen. Een stijgende trend wordt immers sneller gekeerd als de maatregelen vroeger genomen worden, met als gevolg minder corona-zieken, en dus meer resterende capaciteit voor de "normale" patiënten (!), en minder protest van gevaccineerden t.o.v. niet-gevaccineerden. Bij een dalende trend kan men sneller versoepelen, en kunnen misschien een paar dure betogingen vermeden worden. In dat opzicht is het wat vreemd dat het reproductiegetal of het percentage besmettingen niet wordt meegenomen als parameter in de barometerdefinitie.

Hoezo starten in code rood?

Als we kijken naar de gegevens (hoor ik Van Gucht praten?) van opnamen en bedden (bv. hier), zien we dat tussen 21 en 28 januari het aantal opnamen steeg van 240 naar 370, en het aantal IC-bedden fluctueert tussen 350 en 430 (opvraging op 04-02-2022). Volgens die gegevens zitten we op 28-01 inderdaad in code rood.

We kunnen ons wel afvragen (1) hoe de overheid dat al kon weten op 21-01, en (2) waarom de overheid überhaupt een code rood bepaalt, terwijl het net de functie van de barometer is om dat te doen. De coronabarometer was aanvankelijk (de eerste versie lag op tafel in 2020) bedoeld om de beslissing omtrent een code transparant te maken, en zo mogelijk zelfs (deels?) te automatiseren, zodat niet telkens discussies en compromissen zouden nodig zijn. Maar daar zijn we nu wel ver vanaf.

• De definitie globaal – Er is onduidelijkheid omtrent de definitie. 't Is te zeggen, het is duidelijk dat de definitie niet deugt. En een definitie die niet deugt zal elke keer weer een tussenkomst vergen van het overlegcomité. De invloed van het overlegcomité op de barometer zit ingebakken in de definitie.
• De definitie kwalitatief – Het Overlegcomité zal bij het bepalen van de code, naast de druk op de zorg, ook rekening houden met een globale evaluatie van de epidemiologische situatie en specifiek aandacht hebben voor de geestelijke gezondheid. Met andere woorden: rechtstreekse invloed door het overlegcomité.
• De definitie kwantitatief – De trend van de cijfers dient telkens mee in overweging te worden genomen om eventueel sneller in de ene of de andere richting van fase te wijzigen. Met andere woorden: rechtstreekse invloed door het overlegcomité.

Dit is een vlag-en-ladingprobleem met een politieke betekenis. De kern is eenvoudig: de coronabarometer is in theorie een instrument dat de code kan bepalen, maar in de praktijk is hij dat niet. Ik heb geen goed zicht op de politieke en de praktische redenen om de barometer toch in te voeren, maar er zijn er allicht meerdere.

Hij deed het voor expres, meester

(1) Je moet geen genie zijn om te begrijpen dat het voegwoord "en" of "of" een verschil maakt, en dat de grenswaarde van 150 opnamen/dag niet gedekt werd door de definitie. Ook De Standaard had dat door (of hebben die wél een genie in huis?). (2) Tussen alle betrokken excellenties moet er allicht voldoende intelligentie aanwezig geweest zijn om dat met enige moeite ook te begrijpen (en indien niet, dan is er iets grondig mis met ons politiek systeem).

Nieuwe hypothese: de overheid heeft met opzet een onvolledige definitie gebruikt, om de barometer vervolgens te kunnen manipuleren. Wat perfect past in die andere hypothese dat politici vooral bezig zijn met het oplossen van onderlinge conflicten die ze zelf hebben veroorzaakt. Nu zijn er ook in bedrijven massa's managers die hetzelfde doen, maar hún invloed op de maatschappij is kleiner, of in elk geval minder direct (alhoewel, als we de burn-out cijfers bekijken…). Wat we missen is (1) wetenschappelijke degelijkheid (bv. een correct gedefinieerde barometer), en (2) het lef om die degelijkheid onomwonden te benutten.

Specialist in generalisme

Piet Vanthemsche, in 1999 "chef brandweer" bij de dioxinecrisis, in 2000 bij de gekkekoeienziekte, en in 2007 de eerste "griepcommissaris", kent één en ander van de aanpak van grote volksgezondheidsproblemen. Wat vindt hij einde december 2021 van de aangekondigde coronabarometer? Een artikel in Knack. Noot vooraf: tijdens het lezen stel ik mij voor dat dit de weergave is van een interessant gesprek, maar tijdens het fileren komen de basale fouten toch weer bovendrijven. Wat dan weer niets afdoet aan mijn respect voor Vanthemsche; ik deel veel van zijn inzichten.

Pironet (Knack): Wat moet er veranderen?

Vanthemsche: Het is tijd dat de aanpak meer voorspelbaar wordt (minder jojo). Er wordt nu opnieuw gesproken over het invoeren van een coronabarometer. Die zou het risiconiveau moeten weergeven en meteen ook welke maatregelen er genomen moeten worden. Klopt dit wel? Dat zijn twee verschillende aspecten, en dan ligt een gebrekkige aspectscheiding al dadelijk op de loer. Je kan perfect een barometer opzetten om het risiconiveau weer te geven, en vervolgens de beslissingen omtrent maatregelen aan de politiek overlaten. Dat lijkt me te simplistisch. Niet alleen te simpel, maar zelfs té simplistisch… ; met wat perfectionisme ontwaren we hier een pleonasme. Het zou betekenen dat politici geen beslissingen meer hoeven te nemen, maar dat we gewoon op de coronabarometer kijken om te zien in welke situatie we zitten – rood, oranje, geel of groen – en dat de maatregelen automatisch volgen. Zo werkt het niet. De praktijk wijst uit dat het zo niet werkt, maar de praktijk is ook hardleers. De barometer kan zeker dienen om te zien in welke situatie we zitten, als die tenminste is opgezet met de juiste criteria, en correct gedefinieerd is (!). En het idee om de maatregelen daar automatisch uit te laten volgen is nog zo dom niet; de bevolking zou weten wat ze kan verwachten, en geen (of alvast minder) redenen hebben om op de politiek te schieten (dat argument dook vooral op sinds begin december, samen met de groeiende schrik voor de omikron-variant). Om zoiets op te zetten zou je wel grondig moeten nadenken (en wie kán dat nog?), en partij- en persoonlijke belangen opzij zetten (en wie kan dát nog?). En vooral: de aspecten "barometer" en "maatregelen" uit elkaar houden (!). Een toolbox, een gereedschapskist met daarin alle maatregelen, zou wel kunnen helpen tegen het jojobeleid. Lijkt mij ook iets "té simplistisch". Je kan de perfecte gereedschapskist samenstellen, en vervolgens een tang gebruiken om een nagel in te kloppen. Of verklaren dat stofmaskers toch stof doorlaten, als je ze net voorbarig hebt weggegooid.

Pironet: Hoe ziet u dat concreet?

Vanthemsche: De wetenschappers moeten het risico inschatten en zeggen welke maatregelen mogelijk zijn. Die maatregelen steek je in je gereedschapskist. Gebrekkige aspectscheiding: over welke maatregelen gaat het hier? De wetenschapper kan ons zeggen dat het risico op besmetting tussen twee personen zus en zo verkleint als ze op minstens 1.5 meter van elkaar blijven. En dat een mondmasker het risico met zoveel % beperkt. En dat in je eentje buiten op een bank zitten of basketten niet gevaarlijk is. En dat luchtverversing het besmettingsrisico beperkt, en de CO₂-meter een indicatie geeft van de luchtkwaliteit. Maar dat zijn geen maatregelen. De wetenschappers geven de feiten (want daar kennen politici niet per se iets van), en wijzen op de risico's, maar zij vullen geen gereedschapskist met maatregelen. Vervolgens moeten de wetenschappers zich onthouden van commentaar, want het is niet de opdracht van de experts om de wereld te redden. Ben ik het niet mee eens. Ik denk dat eerder "de wetenschap", en niet "de politiek" de wereld zal redden, en dat allerlei takken van de wetenschap nog veel te weinig commentaar leveren op wat in de maatschappij mis gaat (zoals hier). Daarna moet de politiek beslissen welke maatregelen nodig zijn om het risico te beheren. Het primaat van de politiek. Het zijn niet de wetenschappers, maar wel de politici die door de bevolking zijn aangesteld om beslissingen te nemen die de bevolking beïnvloeden; tamelijk deugdelijk principe (als je het menselijk gedrag buiten beschouwing laat; het Romeinse Rijk is ook tenonder gegaan). Het onderscheid is de voorbije twee jaar wat flou geweest, maar ik vind het zeer belangrijk dat de wetenschappers adviseren en de politiek beslist. Adviseren is zelfs niet OK, want dan krijg je net een overlapping tussen de wetenschap en de politiek, en dát heeft oncontroleerbare gevolgen. Zoals een politicus met een academische achtergrond die het rijk der vrijheid voorspelt, of een viroloog, tegenstander van de coronabarometer, en dus politiek besmet, die politiebescherming nodig heeft. De wetenschappers geven ons de feiten, inclusief de mogelijke gevolgen van maatregelen, maar adviseren komt onvermijdelijk neer op aan politiek doen. Maar ik veronderstel dat Vanthemsche vooral bedoelt dat wetenschap en politiek moeten gescheiden zijn (in de praktijk: dat we dat zo veel mogelijk moeten nastreven). De verkozenen bepalen de regels, zij zeggen welke maatregelen er uit de gereedschapskist worden genomen. En daarbij bestaat het nulrisico niet. Anders gezegd: de politiek moet bepalen in welke mate de samenleving wordt blootgesteld aan risico's. Dat is bijvoorbeeld zo in het verkeer, met voedselveiligheid en ook in deze pandemie. Inderdaad. We zoeken continu naar een goede mix van wetenschap en politiek, maar sommige aspecten blijven daarbij cruciaal, zoals wetenschappelijk correcte definities van barometers. En scheiding van aspecten.