Angst, perfectionisme en faalangst

Dit achtergrondartikel hoort bij het blogartikel Perfectionisme – Een misverstand ontrafeld. Mocht je hier op een andere manier verzeild geraken, dan kan je misschien beter eerst het hoofdartikel lezen.

In de titel zit al dadelijk een gebrekkige aspectscheiding: faalangst is immers ook angst, dus de beide naast elkaar zetten is geen goed idee. In de titel van het originele artikel "Anxiety, Perfectionism and the Fear of Failure" zit dezelfde fout, maar daar valt ze minder op omdat "anxiety" en "fear" verschillende woorden zijn, ook al zijn het voor zover ik weet synoniemen (en als ik mij vergis: taal op zich is een bron van veel misverstanden).

Overigens is dit artikel, over het boeiende onderwerp perfectionisme, geschreven door een therapeut (hoewel dat pas op het einde blijkt…), dus eigenlijk kon ik er weinig heil van verwachten. Als trigger van enkele bedenkingen blijft het interessant.

Er is niets mis mee om je best te doen voor een uitstekend resultaat. Vreemd begin, maar helemaal mee eens.

In zijn meer positieve vorm kan (wat zekerheid uitsluit) perfectionisme zorgen voor de stuwende energie die leidt tot grote prestaties, en voor de motivatie om een taak vol te houden ondanks alle problemen en uitdagingen. Klinkt alvast niet negatief.

Sommige (dus niet alle?) zeer begaafde en getalenteerde mensen, zelfs genieën, zijn meestal (niet altijd?) perfectionistisch, en besteden (wel altijd?) nauwgezet aandacht aan elk detail (echt?). Een dergelijke (welke?) inzet zorgt voor de volharding om grote wetenschappelijke ontdekkingen, prachtig klinkende muziek of kunstwerken te produceren die vreugde in ons hart brengen (joepiejee). (1) De eerste zin is onduidelijk (mogelijk met opzet). De schrijfster zegt dat "sommige" mensen "meestal", en dus niet altijd, perfectionistisch zijn. Daar leid ik uit af dat perfectionisme geen permanente eigenschap is (waar ik het mee eens ben), in tegenstelling tot wat de meeste andere bronnen laten uitschijnen. (2) Van "nauwgezet aandacht besteden aan 'elk' detail" is dan weer niet duidelijk of het slaat op "sommige mensen" (zou logisch zijn) of op "perfectionisten" (is te verwachten). (3) Ik heb de indruk dat de basis van de tekst negatief is t.o.v. perfectionisme, maar de schrijfster wel wil beginnen op een positieve manier. (4) Ik denk dat het weinig met volharding te maken heeft. Ik ben alweer enkele dagen bezig met deze nieuwe analyse van het fenomeen perfectionisme, niet uit volharding, maar wel uit nieuwsgierigheid naar het resultaat. In het gebruikelijke discours mis ik immers het positieve aspect van perfectionisme dat nodig is om grote en kleine problemen op te lossen en vooral te vermijden, het perfectionisme dat objecten, processen en systemen wil optimaliseren. Het niet aflatende zoeken naar het nodige inzicht daarvoor wil ik best perfectionisme noemen, maar daarbij is er geen sprake van volharding. Dit kost mij geen moeite, alleen tijd. En zo gaat het allicht ook met het componeren van muziek of het creëren van een kunstwerk. Nu zijn er waarschijnlijk anti-perfectionisten die al steigeren en zeggen "ziet ge wel, ge blijft eindeloos piekeren", wat volgens mij niet zo is. En laten we nu duidelijk zijn: als ik zelf niet vind dat ik tijd verlies, op een ogenblik dat niemand anders iets van mij verwacht, dan verlies ik geen tijd.

Toch zijn de meeste (ach zo?) perfectionisten harde (oh ja?) critici van zichzelf (echt waar?), met de neiging om onophoudelijk (oeps?) te werken aan wat als onrealistische (??) doelen kan worden beschouwd (door wie dan?). (1) Het masker is afgevallen. Dit is de doorsnee stijl van praten over perfectionisme, dat als negatief wordt ervaren omdat zoveel mentale problemen (tot en met burn-out en aanverwanten) simpelweg maar onterecht aan perfectionisme worden toegewezen. Bedrijven ondersteunen die visie, en sturen medewerkers met door stress veroorzaakte mentale problemen nog liever naar een perfectionismecoach dan hun eigen stressbronnen op te kuisen. Voor de meeste deelnemers aan de discussie is perfectionisme een permanente eigenschap die je in een bepaalde mate hebt, die voor de meerderheid altijd negatief is, en door sommigen zonder meer als een aandoening wordt beschouwd (zie ook Zeg me dat ik oké ben). (2) De term "perfectionist" is gevaarlijk, omdat die suggereert dat perfectionisme een eigenschap is; in die optiek ben je perfectionist of niet of iets daartussen. In werkelijkheid is perfectionisme een drang om iets te verbeteren, die je laat meespelen wanneer je dat wil (bv. om een specifiek doel te bepalen), en in welke mate je dat wil (het gewenste niveau van perfectie).

(Ze houdt toch vast aan wat positivisme) Meer positief gerichte perfectionisten hebben meestal een hoog zelfbeeld (of zijn mensen met een hoog zelfbeeld frequenter perfectionistisch dan die met een laag zelfbeeld?), waarbij zij streven naar uitmuntendheid (in elk geval verbetering), in plaats van zichzelf te straffen wanneer zij een fout maken (de gebruikelijke foutieve redenering dat minder positief gerichte perfectionisten zichzelf straffen). Vooral de naam Stoeber duikt op als je iets positiefs zoekt over perfectionisme. Hij betoogt dat perfectionisme zowel positieve als negatieve aspecten kent, maar ook hij valt voor de strekking dat perfectionisme een eigenschap is. Hetgeen een positief effect heeft is het bereiken van een doel, in mindere of meerdere mate uitdagend. Zolang je nog niet tevreden bent met het resultaat doe je verder met onderzoeken, componeren, verf kliederen en zo. Perfectionisme bepaalt dan mee wanneer je tevreden bent, en dat is alles. Perfectionisme is geen doel, het bepaalt je doel, en het is het bereiken van je doel dat een positief effect heeft, niet het perfectionisme. Een amateurschilder legt zijn doel niet zo hoog als een alom gekende artiest, maar kan best hetzelfde positieve effect ervaren van het creëren van een schilderij, met een aangepast perfectionisme. Vraag maar aan Marc Eyskens.

In het algemeen maken "positieve perfectionisten" (het blijft onduidelijk wie dat zijn) vaker gebruik van probleemoplossende copingstijlen. Zij zijn minder geneigd tot depressie, angst en onaangepaste copingstijlen en hebben meer kans op succes, betere sociale interactie en minder psychologische en somatische problemen. Dat komt ook van Stoeber; zie hierboven. Die vermeende positieve perfectionisten zijn uiteraard mensen die positieve doelen bereiken, omdat zij bepaalde eigenschappen hebben die dat mogelijk maken, zoals een beetje perfectionisme waar dat van pas komt, maar verder vooral een visie, voldoende intelligentie, doorzettings- en aanpassingsvermogen, creativiteit, empathie, durf, en meer van die dingen. Wat hier gebeurt is een verdoken vermenging van twee aspecten (dus een gebrekkige aspectscheiding):
(1) Dat iemand die regelmatig perfectionisme vertoont een perfectionist wordt genoemd, is begrijpelijk, net zoals iemand die af en toe grappig is een humorist kan genoemd worden. (Zou er een term bestaan voor mensen met een positief zelfbeeld…?)
(2) Minder depressie en angst en aandoeningen, en meer kans op succes en betere sociale interactie, dat is een gevolg van een hele reeks van eigenschappen, en ook van omstandigheden (!), maar niet van perfectionisme. Het zou wel kunnen dat dergelijke mensen op diverse vlakken succesvoller zijn dan gemiddeld omdat ze hun problemen grondiger oplossen, dank zij een meer dan gemiddeld perfectionisme.
Dat Stoeber in de literatuur met veel overtuigingskracht aantoont dat perfectionisme ook positieve kanten heeft, is net een reden voor de grote meerderheid in de coaching sector om te blijven uitgaan van het negatieve effect. Zonder positieve kant is er ook geen negatieve kant. Maar het positief effect van perfectionisme (nl. het effectiever oplossen van problemen) is van een heel andere soort dan het vermeende negatieve effect (nl. het veroorzaken van mentale ellende), dus die beide tegenover elkaar afwegen is de grootste aanslag op het gezond verstand sinds het neoliberalisme.

In zijn meer negatieve vorm kan perfectionisme echter zeer verontrustende en ongezonde gevolgen hebben. Daar gaan we weer. De coach die de coachingmarkt aanzwengelt.

Mensen met dergelijke (?) opvattingen zijn bang voor onvolmaaktheid (van wat? henzelf?) en geloven dat mensen (wie? iedereen? of hun opvoeders?) hen niet aardig zullen vinden of hen niet zullen accepteren tenzij ze perfect zijn. Logisch gezien is dit al onzin, vermits ze (1) niet kunnen weten wat anderen vinden, en (2) elke andere zijn eigen mening heeft van wat perfect is. Dat dit idee zo algemeen wordt verwoord wijst er eigenlijk al op dat de auteur het uit de literatuur geplukt heeft, en er te weinig zelf over heeft nagedacht, allicht bij een gebrek aan perfectionisme. Of intelligentie.

Ongezonde perfectionisten voelen zich een mislukking als ze hun doelen niet bereiken of als ze fouten maken. Elk normaal individu voelt zich in bepaalde mate mislukt als een doel niet wordt bereikt of fouten worden gemaakt. Dat is zelfs noodzakelijk om een leereffect te hebben. Dat sommigen daar mentaal ziek van worden staat los van perfectionisme, vermits perfectionisme enkel (mee) het doel bepaalt, en niet de ervaring van het bereiken van dat doel. Zij concentreren zich sterk op hun fouten en beschouwen die als een teken van persoonlijke gebreken (een laag zelfbeeld!), wat hun gevoel van eigenwaarde negatief beïnvloedt.

Perfectionistische neigingen in hun pathologische vorm (m.a.w. perfectionisme als een ziekte), met maladaptieve copingstijlen, zijn dus (dus?) uitputtend, en gaan gepaard met depressie, angst en somatische symptomen. Allemaal sterke conclusies, gebaseerd op perfectionismeliteratuur, maar niet op een realistische kijk op de problematiek van mentale overbelasting.

(Extra cliënteel…) Sommige adolescenten op school voelen ook druk van binnenuit om te slagen om soortgelijke redenen als besproken, als zij geloven dat die druk (zoals het perfectionisme van een ouder) op hen is gericht. Van de meeste adolescenten zou weinig terechtkomen als er geen druk op stond. De leerling kan het idee hebben dat zijn ouders onrealistische verwachtingen van hem hebben en hogere resultaten eisen, zelfs wanneer de leerling vindt dat hij zijn best doet (faalangst). De (slechte) ouder richt zich op de fouten van zijn kind, is kritisch over pogingen en resultaten, en beloont het zelden voor zijn prestaties. Zijn werk is nooit goed genoeg, hoe hard het ook zijn best doen (dat creëert faalangst!!).

Als gevolg van de druk die perfectionisten zichzelf opleggen (nu ook ineens zichzelf?), of die door anderen wordt opgelegd, zijn verschillende mogelijke negatieve en schadelijke gevolgen te verwachten. Goedkoop.

Perfectionisme is sterk verbonden met gegeneraliseerde angststoornis, sociale angst, obsessieve compulsieve stoornis en depressie. Flauwe kul. Perfectionismeliteratuur.

Angst leidt vaak tot uitstelgedrag (OK). Het vermijden van de taak is eerder een slecht copingmechanisme dat de angst tijdelijk vermindert, want die angst bouwt zich weer op met een nog grotere intensiteit, evenals het bijbehorende schuldgevoel, zodra de eindtijd van de taak bereikt wordt. Logisch.

Op het werk of op school kan perfectionisme dus leiden tot slechte prestaties, het onvermogen om taken (op tijd) af te ronden, en met een aanzienlijke verspilling van tijd en energie die gericht is op het corrigeren van onnodige details in plaats van het voltooien van de taak. Twee fouten. (1) Uit "perfectionisme is sterk verbonden met angst" (wat al niet klopt!) en "angst leidt vaak tot uitstelgedrag" wordt ten onrechte (!) afgeleid dat perfectionisme de oorzaak is van het onvermogen om taken af te ronden. (2) De hardnekkige correctie van onbelangrijke details wordt daar meteen aan gekoppeld, zonder enige verklaring, uitgaande van de eveneens foutieve opvatting dat perfectionisme aan de oorsprong van dergelijk gedrag moet liggen. Als je als gevolg van angst het geheel niet meer kan overzien, is het corrigeren van details, nodig of niet, veel gemakkelijker; het werken aan details is dan een poging om toch nog iets te presteren, m.a.w. ook een copingmechanisme. (3) Vervang in deze paragraaf (zwarte tekst) "perfectionisme" door "faalangst", en alles valt op zijn plaats.

Sommige perfectionisten kunnen verlamd raken door de angst om te falen zonder zelfs maar aan de taak te kunnen beginnen. Als dat geen faalangst is, in de plaats van (!) perfectionisme, weet ik het echt niet meer. Dit kan gevolgen hebben voor de grootste presteerders van onze tijd, die verzuimd hebben hun werk af te leveren of te presenteren uit angst om te falen, en uit angst dat mensen hen zullen beoordelen en bekritiseren. Kijk desnoods het originele artikel maar na; dit is onzin, geen vertaalprobleem.

Nog schadelijker is dat perfectionisme in zijn pathologische staat ook kan worden beschouwd als een risicofactor voor zelfmoord. Ho, maar? Aangezien perfectionisten zeer zelfkritisch zijn en vaak lijden aan angst en depressie wanneer zij niet voldoen aan de buitensporig hoge eisen die zij aan zichzelf stellen, in combinatie met het feit dat zij niet aan de wereld kunnen tonen hoe zij zich werkelijk voelen, verhoogt dit het risico van zelfmoord. Door hun neiging zichzelf als perfect voor te stellen, schamen ze zich bovendien meestal te veel om hulp te zoeken. Goed geprobeerd, maar uiteraard ook hier weer onzin, gebaseerd op misverstanden en gebrekkige aspectscheiding. Dat de coaching sector angst en depressies aan perfectionisme wijten is een veel groter probleem dan die angst en depressies zelf, omdat die daardoor verkeerd worden behandeld. Alsof je iemand van zijn angsten en depressies kan verlossen door zijn normen te verlagen (klinkt absurd? is het ook!).

De rest van de originele tekst is pure marketing. Niet verkeerd, voor een therapeut, maar de verborgen commerciële insteek komt wel over als bedrog, omdat ze de tekst allicht kleurt. Mijn eigen gekleurde tekst zorgt hopelijk voor voldoende tegengewicht. Toch nog een fragmentje.

Als geregistreerde coach en psycholoog heeft dr. Jan Philamon een schat aan ervaring met kinderen en adolescenten (die verbrod zijn door het perfectionisme van hun ouders ;-), maar ze helpt graag individuen en koppels in elke levensfase (uiteraard, de markt open houden). Jan streeft (oeps? is dat niet gevaarlijk?) ernaar mensen te helpen het beste uit zichzelf te halen (beetje perfectionisme?) en succes te behalen: verbeterd welzijn, een gevoel van empowerment waardoor ze actief problemen kunnen oplossen (ah, kijk?) en constructief met obstakels om kunnen gaan, en hun persoonlijke en carrièredoelen positief kunnen plannen en bereiken (maar liefst zonder perfectionisme?).

Dat de coaching sector mensen wil perfectioneren en tegelijk perfectionisme genadeloos afzweert is misschien nog het minst begrijpelijk aspect van de hele perfectionismediscussie. Zotte wereld.