Omgaan met perfectionisme

Ik vind een Knack-artikel dat er op het eerste gezicht serieus genoeg uit ziet om het serieus te lezen. Maar ik krijg al dadelijk jeuk aan mijn rechtvaardigheidsgevoel. Positief perfectionisme wordt weer maar eens ten onrechte gekleineerd. Bovendien gaat het nu niet specifiek over vlag-en-ladingproblemen en gebrekkige aspectscheidingen (behalve dan die ene grote (nl. positief<>negatief) die bij perfectionisme altijd op de achtergrond hangt), maar eerder over slinkse methoden om een bepaalde opinie te versterken, in dit geval "perfectionisme is altijd negatief". Een analyse. En als je het volhoudt, op het einde een verrassing.

Van Instagram tot de werkvloer: 'Heb mededogen met jezelf'

Han Renard, Knack, 02-03-2022

'Perfectionisme is niet zozeer het streven naar perfectie, maar vooral het onvermogen om met imperfectie om te gaan', zegt Céline Douilliez, professor psychologie aan de UCLouvain. Op zich een interessant begin. "Het onvermogen om met imperfectie om te gaan" is wel een originele omschrijving van het probleem van (negatief!) perfectionisme. En dat onvermogen genereert stress, en onverwerkbare stress (te lang en te veel cortisol) leidt tot burn-out en aanverwanten. Maar tegelijk zie ik alweer een onjuiste stelling, gebaseerd op het onvermogen om aspecten te scheiden: negatief perfectionisme mag dan het onvermogen lijken om met imperfectie om te gaan, positief perfectionisme is wel degelijk nog steeds het streven naar perfectie, en daar is begot niks mis mee. De negatieve ingesteldheid kleineert het positieve aspect. Douilliez onderzoekt hoe problematisch, obsessief perfectionisme (ha toch; met dank voor de duidelijke omschrijving) depressies en angsten in de hand werkt. Zou ze iets doen met stress? Geen idee, want dat blijkt niet uit dit artikel.

Maar toch klopt er iets niet. Wat zou het verband zijn tussen het onvermogen om met imperfectie om te gaan en perfectionisme? Misschien word of ben je perfectionistisch om niet met imperfectie te moeten omgaan? Maar perfectionisch gedrag behoedt je helemaal niet voor imperfectie in je omgeving. Gaat het dan om de imperfectie van jezelf? Maar dan ben je eerder een mislukte perfectionist? Zo kom ik nergens.

Ik probeer het nog eens. Hoe gedraagt zich iemand met het onvermogen om met imperfectie om te gaan? Zodra ik probeer mij dat voor te stellen begin ik iets te begrijpen: wie niet met imperfectie om kan, zal proberen imperfectie te vermijden of weg te werken, en wordt vervolgens door anderen gezien als een perfectionist. Anders gezegd: vanuit een reflex tot zelfverdediging vinden anti-perfectionisten dat perfectionisten een afwijking moeten hebben, en zij formuleren die als het onvermogen om met imperfectie om te gaan (!) (besef wel dat er ook veel onschadelijke niet-perfectionisten zijn). Een gedrevenheid om iets te verbeteren wordt uitgelegd als een afwijking, dus als iets negatief. Conclusie van anti-perfectionisten: verbeteraars zijn negatieve perfectionisten, want ze kunnen niet om met imperfectie. Wie niet eens probeert iets te verbeteren hoeft zich dan ook niet schuldig te voelen. Simpel, toch? De neiging om zelf groter te worden door anderen kleiner te maken heeft waarschijnlijk al bestaan zolang er mensen rondlopen op onze aardkloot, maar deze onvermogen-wending is wel héél subtiel… Ik veronderstel met enige schroom dat mevr. Douilliez zelf een anti-perfectionist is.

Klinisch psychologe en psychotherapeute Céline Douilliez is ruim drie jaar terug in België, nadat ze meer dan tien jaar als professor was verbonden aan de universiteit van Rijsel. Ze verricht onderzoek naar perfectionisme en de manieren waarop mensen hun emoties reguleren (voor zover daar iets te reguleren valt). Ze wil nagaan hoe de omgang met de eigen emoties een hele reeks psychologische klachten en problemen kan veroorzaken. Hoewel dat niet letterlijk is gezegd wordt hier alvast een verband gesuggereerd tussen perfectionisme en psychologische klachten. In feite bepaalt deze paragraaf al de strekking van het artikel.

Wat verstaat u onder perfectionisme?

Céline Douilliez: (1) Perfectionisme is de neiging om heel erg veeleisend te zijn en hoge doelen na te jagen – niet zelden excessief hoge doelen (dit wijst al op een negatief vertrekpunt) – en gaat meestal gepaard met de bezorgdheid dat die doelen niet zullen worden gehaald (en dit al helemaal). (2) Het is overdreven (…) kritisch zijn voor de eigen prestaties. Zoals meestal in de negatieve context gaat het over intern gericht perfectionisme; extern gericht perfectionisme wordt weer vergeten. (3) Belangrijk is ook om te benadrukken dat perfectionisme multidimensionaal is, verschillende facetten heeft (toch enige intelligentie?). (4) Vaak wordt gezegd dat een perfectionist iemand is met oog voor detail, die het altijd en overal voortreffelijk wil doen. De ondertoon is alvast negatief: in zin (1) heerst gebrekkige aspectscheiding (positief vs. negatief perfectionisme). Zin (2) zou correcter zijn zonder die "overdreven". Zin (3) is OK, maar is meteen een voorbeeld van een uitspraak die niet gedaan wordt om een redenering te maken, maar wel om commentaar te vermijden. Zin (4) begint met een correcte beschrijving, maar die "altijd en overal" geeft er dan weer een negatieve draai aan. De afwisseling van neutrale en negatieve beschrijvingen maakt dit tot een gevaarlijke tekst, die degelijk wil overkomen, maar uiteindelijk vooral de negatieve insteek onderstreept. Merk ook op dat de combinatie van zwart/wit beweringen ("excessief", "altijd en overal", "voortreffelijk"…) met vaagheden ("niet zelden", "meestal"…) een bedrieglijk evenwicht creëert (maar ik zal niet beweren dat ik daar zelf nooit gebruik van maak).

Over het algemeen heeft perfectionisme positieve connotaties.

Dat durf ik al lang niet meer zeggen. Maar ook hier weer het gevaar: eerst positief zijn over perfectionisme (hoewel…; dat beperkt zich blijkbaar tot connotaties), om meer lezers mee te krijgen en commentaar te vermijden, en het uiteindelijk toch negatief voorstellen. Douilliez: Inderdaad, een van de facetten van perfectionisme is het zogenaamde 'perfectionistische streven', namelijk hoog mikken en alles zo volmaakt mogelijk proberen te doen. Dat spoort natuurlijk ook met een verwachtingspatroon in onze samenleving. Opgelet hier: perfectionisme is niet noodzakelijk gebonden aan een verwachtingspatroon in de samenleving. Perfectionisme dat vanuit de persoon zelf komt wordt ten onrechte genegeerd. Maar hoewel dat perfectionistische streven soms (waarom soms??) gepaard gaat met voordelen en gunstige resultaten (ach, het is om toch maar niet té positief te zijn), bijvoorbeeld op het gebied van schoolprestaties (positief intern gericht perfectionisme), blijven die baten vaak (en waarom vaak??) niet duren, zeker niet als zulke perfectionistische mensen in stresserende situaties terechtkomen (maar dat gaat over negatief intern gericht perfectionisme). Hier wordt beweerd dat "perfectionistische mensen" (alsof dat een permanent emanente eigenschap is), (1) de voordelen met de tijd verliezen, en (2) slecht functioneren in stresserende situaties. Dan kan zelfs de zogenaamd positieve dimensie van perfectionisme (connotaties, zogenaamd, … zie je de strekking?) voor problemen zorgen en blijkt daar toch ook een prijskaartje aan te hangen. Dit is flauw. Allicht weer die "perfectionisme kan niet postief zijn" stelling. Dat zie je bijvoorbeeld bij eetstoornissen en mensen die voor zichzelf de lat hoog – soms zelfs levensgevaarlijk hoog (ja natuurlijk, de extreme voorbeelden maken de discussie weer) – leggen in verband met hun gewicht. Ook dat 'gewone' perfectionistische streven blijkt dan disfunctioneel. Opnieuw negatief intern gericht perfectionisme; magerzucht is een perfectionistische bekommernis (ik ben te dik), geen perfectionistisch streven (ik wil dunner zijn); hier wordt er aardig mee gerammeld. Maar lees verder.

Maar er is een andere dimensie aan perfectionisme, die niet noodzakelijk bij elke perfectionist aanwezig is, maar waarin velen onder hen zich zullen herkennen, namelijk 'perfectionistische zorgen'. Die bezorgdheid uit zich in overdreven zelfkritiek, ontevredenheid over de eigen verwezenlijkingen, angst voor evaluaties of faalangst. Die dimensie van perfectionisme is overduidelijk problematisch en in alle omstandigheden disfunctioneel. Opletten wat hier gebeurt. In de vorige paragraaf werd een negatief voorbeeld (magerzucht) gegeven in het kader van positief perfectionisme of "perfectionistisch streven", terwijl het daar ook al ging om perfectionistische zorgen; dit is dus misleiding (!). Daardoor wordt perfectionistisch streven onterecht negatief voorgesteld. Het is niet heel duidelijk of dit inderdaad het standpunt van Douilliez is, dan wel een misser van de reporter, Renard.

Is perfectionisme een groeiend probleem?

Door de vraag zo te stellen wordt al meteen verondersteld dat perfectionisme een probleem is. Je moet goed wakker blijven om je niet te laten beduvelen door dergelijke instinkers. Douilliez: Voor België zijn er geen cijfers, maar Britse collega's hebben een meta-analyse gedaan van alle studies over perfectionisme bij jongvolwassenen die verschenen zijn in Groot-Brittannië, de VS en Canada tussen 1989 en 2016. In de geselecteerde onderzoeken werd gebruik gemaakt van dezelfde gestandaardiseerde vragenlijst over perfectionisme, namelijk de perfectionismeschaal van Hewitt en Flett, twee Canadese onderzoekers. Zij maken binnen het perfectionisme een onderscheid op grond van de bron vanwaar de druk uitgaat – jezelf of anderen – en het doel van de druk – opnieuw jezelf of anderen. Interessante aanpak, maar hier wordt wel de buitenwereld genegeerd. Onze leefomgeving, waar perfectionisme de meeste voordelen oplevert (een perfect werkstuk, de perfecte metro, een perfecte organisatie, een perfecte wet, een perfect IT-systeem (met wat fantasie…)) wordt gewoon weggelaten, wat het uiteraard gemakkelijker maakt de rest negatief voor te stellen. Je kunt veeleisend zijn voor jezelf of veeleisend voor anderen, of je kunt veeleisend zijn voor jezelf omdat je het gevoel hebt dat anderen van jou verwachten dat je perfect bent. Uit de meta-analyse van de Britse onderzoekers blijkt dat die drie soorten perfectionisme zijn toegenomen. In het aanhalen van de soorten zit enige logica; met twee bronnen en twee doelen zou je wel vier soorten verwachten, maar het geval [bron extern en doel extern] wordt begrijpelijkerwijze weggelaten. Dat ook de hele leefomgeving wordt weggeredeneerd is minder begrijpelijk. Maar de laatste categorie, sociaal voorgeschreven perfectionisme, is het sterkst gestegen, met maar liefst 33 procent in de geanalyseerde periode. En we weten dat uitgerekend die vorm van perfectionisme de meest problematische is, die systematisch in verband wordt gebracht met psychische klachten. Wat nog geen rechtvaardiging is voor het op een hoopje gooien van alle vormen van perfectionisme.

Hoe kan die toename van problematisch perfectionisme (OK) worden verklaard?

Douilliez: Culturele en maatschappelijk evoluties vormen ongetwijfeld een deel van de verklaring. We leven in een competitieve, meritocratische samenleving. Zeker in Angelsaksische landen is dat het geval, maar ik zie ook in Frankrijk en België hoe jongvolwassenen en studenten onder grote prestatiedruk staan. Die meritocratie is er altijd al geweest, dus dat is geen goede verklaring voor een toename van problematisch perfectionisme. Het zou wel kunnen dat meer en meer mensen die prestatiedruk minder goed aankunnen, als gevolg van bijkomende stressbronnen als sociale media en slechte werkende technische en sociale systemen. Daarnaast spelen natuurlijk de sociale media een rol, daar worden mensen constant aangespoord zichzelf met anderen te vergelijken. De mis-en-scène van de perfectie is hét handelsmerk van Instagram (en andere sociale media, waar we alleen onze beste kanten tonen). En verder hebben we de algemene toename van stress als gevolg van technologisch-economische systemen (bv. on-line adverteren, ICT-gedreven digitalisering) die eerder op geldgewin zijn gericht dan op het nut voor de gebruikers, dat al te dikwijls wordt genegeerd, ook door overheidsinstanties.

Welke mentale problemen veroorzaakt (problematisch!) perfectionisme?

Douilliez: Bij sommige perfectionisten (niet allemaal? ze heeft mededogen) zal over het algemeen (?) hun emotionele en relationele leven eronder lijden. Ze zullen zich zo hard inzetten om de dingen perfect te doen, of zo opgeslorpt zijn door hun werk, dat ze geen tijd meer hebben voor hun partner of hun vrienden (jawadde). Of ze ervaren in hun dagelijks leven constant stress, door de eindeloze to-dolijst met dingen die ze voor zichzelf allemaal perfect moeten doen (jawadde). Hier gaat het nog niet over echte psychologische problemen, eerder om een daling van de levenskwaliteit. Maar daarnaast is perfectionisme een risicofactor voor het ontwikkelen van een hele reeks aandoeningen, zoals eetstoornissen, depressie en angsten. Er zijn ook steeds sterkere aanwijzingen voor een verband tussen perfectionisme en burn-out (en van het kleineren van perfectionisme). (1) Een correlatie is nog geen oorzaak. Van zodra er sprake was van toenemende burn-outs is "perfectionisme" aangehaald als belangrijke oorzaak (en wel zonder onderscheid in vormen). Daardoor wordt de oorzaak van burn-out bij de individuen gelegd, en blijft de echte oorzaak, nl. onverwerkbare stress door o.m. gebrekkige organisatie- en IT-systemen, buiten schot. (2) Ik begin stilaan te denken dat de oorzaken van al die "aandoeningen" niks met perfectionisme te maken hebben. Misschien ga ik wel de stelling verdedigen dat perfectionisme alleen maar positief kan zijn…

Hebben vrouwen meer aanleg voor perfectionisme dan mannen?

Douilliez: Er zijn geen grote verschillen tussen vrouwen en mannen. Je kunt niet zeggen dat perfectionisme een typisch vrouwelijke eigenschap is. Onderzoek heeft uitgewezen dat de gebieden waarop het perfectionisme zich uit – studies, uiterlijk, werk, sport enzovoort – grotendeels onafhankelijk zijn van het geslacht.

Waar ontstaat perfectionisme? Weten we iets over de oorzaken?

Douilliez: (problematisch) Perfectionisme kan zich op verschillende manieren ontwikkelen. Kinderen kunnen het hebben aangeleerd, omdat hun ouders ook (problematisch) perfectionistisch zijn. De ouders houden hun kinderen een bepaald model voor en zij gaan dat kopiëren. Maar (problematisch) perfectionisme kan ook worden doorgegeven door angstige ouders, die bang zijn voor negatieve kritiek en proberen de dingen perfect te doen om te voorkomen dat ze kritiek krijgen. (problematisch) Perfectionisme kan ook ontstaan bij kinderen die opgroeien in een heel chaotische omgeving. Dan is het een manier om orde te brengen in de wanorde om hen heen. Maar we gaan niet alle schuld bij de ouders leggen (oef). Er is zoals gezegd ook de maatschappelijke context, er zijn de media (juist ja; als die nu eens wat kritischer zouden zijn bij wat ze zeggen en schrijven) en de sociale media, er zijn alle andere opvoeders met wie je in contact komt, denk aan leraren of sportcoaches. En toch denk ik dat er ook aanleg bij komt kijken. En er is nog een categorie die wordt vergeten, nl. al die professionals die zoeken naar werkelijke oorzaken van problemen in hun werkomgeving, en moeten constateren dat ze als perfectionisten worden "weggezet", en niet alleen figuurlijk.

U doet onderzoek naar hoe mensen hun emoties reguleren. Hoe werkt dat dan bij perfectionisten, in vergelijking met niet-perfectionisten?

Douilliez: Doorgaans zien we perfectionisten als mensen met onrealistisch hoge verwachtingen (zucht; (1) als je geen verwachtingen hebt kan je ook niks verbeteren; (2) het zijn de anti-perfectionisten die de verwachtingen van anderen onrealistisch noemen). De omgeving van een perfectionist (de anti-perfectionisten ja, let er maar eens op) zal dan ook heel vaak zeggen: 'Haal toch gewoon je eisen wat naar omlaag'. Alsof het zo simpel is. Maar (negatief!) perfectionisme is toch nog net iets anders. Het is niet zozeer het streven naar perfectie dan wel het onvermogen om met imperfectie om te gaan. (1) Onzin; zie hoger. (2) Het is bijzonder ergerlijk hoe de weigering om positief en negatief perfectionisme uit elkaar te houden zowat alle discussies over perfectionisme negatief bepaalt. Duidelijk een gebrek een perfectionisme. En het idee dat je eigenwaarde afhangt van de mate waarin je aan hoge standaarden voldoet (OK, dit is een negatief aspect dat mag bestreden worden). De kern van problematisch (OK!) perfectionisme is dus: niet in staat zijn met mislukkingen om te gaan (zoek het verband niet want het is er niet…; zie achteraan). En bij mislukkingen denken de meesten van ons aan iets belangrijks, aan grote levensgebeurtenissen zoals falen in je studie of een echtscheiding. Maar voor een perfectionist geldt een taart die te lang in de oven heeft gestaan of een paper die een uur te laat is ingediend als een mislukking. Is het toch ook (hoewel niet zwart/wit)? Alleen willen anti-perfectionisten dat zo niet zien; en mislukkingen zijn normaal en noodzakelijk, want zonder mislukkingen geen progressie.

Dus ze tellen ook veel meer mislukkingen?

Douilliez: Ja, hun leven ervaren ze vaak als een aaneenschakeling van mislukkingen ((1) veel levens zijn een aaneenschakeling van mislukkingen; (2) als je geen doel nastreeft kan je ook niet falen). Daarin zit al één verschil met mensen die niet perfectionistisch zijn aangelegd. Vervolgens hebben (problematische) perfectionisten het ook veel moeilijker met situaties waarin ze falen. De boosheid, de teleurstelling of het verdriet dat ze ervaren, is vele malen intenser dan bij niet-perfectionistische mensen. Positieve perfectionisten zijn ook realistisch. Falen is leren. Niks mis mee.

In verschillende studies hebben we laten zien dat perfectionisten (…) op mislukkingen reageren met meer negatieve emoties en zelfkritiek, en meer piekeren als het misgaat. (problematische) Perfectionisten die na een mislukking in een vergelijkbare situatie terechtkomen, gaan ook meer verifiëren en controleren, en hebben minder vertrouwen in het eigen kunnen. Dat heeft uiteraard kwalijke gevolgen in hun dagelijks leven. Denk aan studenten die nooit hun eindverhandeling indienen omdat ze uit faalangst uitstelgedrag vertonen (daar heb je die faalangst weer…; mensen toch). Of die hun deadline niet halen omdat ze uit angst om fouten te maken maar blijven checken en controleren. Het verband tussen faalangst en perfectionisme mag dan een interessant onderwerp zijn; ze zonder meer in één adem noemen is ook een gebrekkige aspectscheiding. Of mensen die geen promotie durven te vragen, ook al beschikken ze over alle nodige kwaliteiten. Het gangbare idee is dat perfectionisten uitstekend slagen in alles wat ze ondernemen (zucht). In werkelijkheid doen perfectionisten dingen vaak juist niet, uit angst dat ze het niet perfect zullen doen. Zie je? Perfectionisten hebben faalangst, is de stelling. Ik begrijp het niet. Iemand die voortdurend te horen krijgt dat hij fout is krijgt faalangst, en is dus bang niet te voldoen, maar daarin zie ik geen vorm van perfectionisme. En wie een onbereikbaar ideaal nastreeft heeft toch niet bepaald faalangst? En wie wel faalangst heeft zal toch met plezier een onbereikbaar ideaal links laten liggen? Er is geen verband tussen faalangst en perfectionisme! Het zo wel voorstellen komt anti-perfectionisten uiteraard wel goed uit…

Perfectionisme werkt verlammend?

Douilliez: Er zijn verschillende profielen, natuurlijk. De enen zullen zich maniakaal en tot in de kleinste details (storende overdrijving) voorbereiden als ze bijvoorbeeld op een vergadering een uiteenzetting moeten geven (niks mis mee!). Anderen zullen veeleer vermijdingsgedrag vertonen (dat is faalangst, geen perfectionisme). Ik heb patiënten die zeggen dat ze al jaren niemand thuis meer uitnodigen. Zij besteden uren en dagen aan de voorbereiding van een gastronomisch vijfgangendiner, met als gevolg dat ze overspannen raken en niet van hun vrienden kunnen genieten. Ze kiezen er dan maar voor om in de toekomst dat soort situaties te vermijden. Hier speelt een natuurlijk aanpassingsproces. Wie "maniakaal" handelt, doet dat om één of meerdere redenen, maar niet uit perfectionisme; de positieve perfectionist is niet maniakaal. Wie vervolgens merkt dat maniakaal handelen geen positief resultaat heeft, doet iets anders, of niets meer. Dat bewijst niet dat die persoon perfectionistisch is.

Uit uw onderzoek blijkt ook dat perfectionisten meer rumineren, hun gevoelens en problemen blijven overdenken en herkauwen.

Douilliez: We piekeren allemaal weleens, maar sommige mensen herkauwen vaak en lang en dat kan problematisch worden. Het hangt er ook van af hoe je rumineert. Bij sommigen blijft het vrij concreet. Ze zullen tobben over een specifieke gebeurtenis of situatie, op zoek naar een oplossing. Dat kan nuttig zijn, want op het eind van zo'n reflectiemoment kunnen mensen in actie komen. Daarnaast bestaat er een vorm van abstract rumineren, die niet constructief is en een bron is van psychisch lijden. Stel je voor dat je een belangrijke afspraak hebt en je auto start niet. Iemand die zich verliest in abstract herkauwen, zal dingen denken als: Waarom overkomt mij dit nu, en uitgerekend vandaag? Ik heb ook alleen maar tegenslag, mijn leven is een lange reeks mislukkingen. Allemaal gedachten die compleet zijn losgezongen van de concrete aanleiding. Patiënten vertellen dat ze daar soms uren mee bezig zijn. Ze zitten helemaal vast in hun eigen hoofd. Dat kan je ook hebben als je maar half wakker bent, en nog doormaalt op een verwarrende droom. Dus misschien is er wel een biochemische uitleg voor rumineren (en dan komt er misschien ooit een pilletje)? En een verband met depressie…?

En dat is schadelijk?

Douilliez: Zeker, rumineren is een gemene vijand. Piekeren bevordert een negatieve gemoedstoestand en veroorzaakt een groter risico op depressieve klachten (ah, kijk), angsten en aandoeningen zoals eetstoornissen. Rumineren speelt zowel een rol in het veroorzaken als het in stand houden van psychologische aandoeningen. Of is het een psychologische aandoening die rumineren veroorzaakt…?! En perfectionisten nemen vaker hun toevlucht tot contraproductief en problematisch abstract rumineren ((1) hun toevlucht nemen? alsof dat een positieve keuze is… (2) vermits rumineren niet productief is moet het gaan om problematisch perfectionisme). Dat zie ik ook bij mijn patiënten, het is een steeds terugkerend probleem.

U hebt ook een programma ontwikkeld bij de UCLouvain om perfectionisten (…) te helpen?

Zie je: "perfectionisten moeten geholpen worden". En de Russen in Oekraïne moeten beschermd worden. Zolang wetenschap en propaganda niet duidelijker te onderscheiden zijn is werelvrede nog veraf. Douilliez: We hebben ons gebaseerd op cognitief-therapeutische behandelprogramma's van collega's in Groot-Brittannië, maar wij hebben inderdaad een specifieke behandelingsmodule ontwikkeld, gericht op ruminatie (het is haar specialiteit!?), voor (problematische) perfectionisten die lijden aan angst en depressie (zucht). We willen ze om te beginnen leren beseffen dát ze rumineren. Vervolgens leren we hen inzien dat tobben over mislukkingen hun negatieve gemoedsgesteldheid en angsten in stand houdt en anticiperende angsten tegenover toekomstige situaties vergroot. Interessant (echt waar)! We werken ook rond de doelen van (problematische) perfectionisten. Typisch voor hen is dat ze erg algemene levensdoelen nastreven, bijvoorbeeld een perfecte moeder zijn. Maar wat betekent dat in de praktijk? Hoe ga je dat evalueren? Dat is vrijwel onmogelijk en dus is dat doel per definitie onhaalbaar (OK!). We proberen doelstellingen niet zozeer realistischer maar wel concreter en helderder te krijgen, zodat ze objectief (OK!) kunnen worden beoordeeld. In de module is er ook aandacht voor manieren om minder zelfkritisch te zijn en meer compassie en mededogen met jezelf te ontwikkelen, want daar ontbreekt het (negatieve!) perfectionisten aan. Ze denken meestal ook erg dichotomisch: iets is geslaagd of mislukt, terwijl daartussen natuurlijk een hele grijze zone ligt.

Welke tips zou u mensen geven die bij zichzelf problematisch perfectionistische trekjes vermoeden?

Douilliez: De belangrijkste tip die ik wil geven is: als je in jezelf een problematische perfectionist herkent, wees dan tolerant voor je eigen problematisch perfectionisme. Leg jezelf geen druk op om te veranderen, zoals je op zoveel andere vlakken in je leven doet. Los daarvan blijkt uit onderzoek dat mensen wel degelijk kunnen veranderen. Veel van mijn patiënten zeggen: 'Ik ben al dertig jaar perfectionist, ik zal nooit meer veranderen.' Maar je kunt problematisch perfectionisme wel degelijk doen afnemen. Dat betekent niet dat je ineens aan alles lak hoeft te hebben, wel dat er ruimte is om te versoepelen. En dat is dan ook een andere belangrijke tip: probeer kleine dingetjes te veranderen. Herlees die mail op kantoor niet tien maar één keer voordat je hem verstuurt, en kijk hoe het uitpakt, of de rampspoed die je verwachtte ook echt gebeurt. Mijn ervaring is dat, hoe duidelijk mails ook zijn opgesteld, de meeste ontvangers ze maar half lezen, en daardoor foutief reageren; maar als die mail slecht is opgesteld heb je daar wel zelf om gevraagd… Wat ook helpt, is even stilstaan bij wat de echt belangrijke waarden in je leven zijn en je afvragen in welke mate je perfectionisme die waarden helpt of juist onder druk zet. Het zou bijvoorbeeld heel goed kunnen dat je veel belang hecht aan je rol als moeder, maar zo veeleisend bent geworden in die rol dat je geen leuke tijd meer met je kinderen doorbrengt. En een laatste tip: als je verandert, aanvaard dan dat de verandering altijd onvolmaakt zal zijn. Want ik heb nogal wat patiënten in mijn spreekkamer die van hun problematisch perfectionisme af willen en die dan fanatiek problematisch perfectionistisch worden over het slagen van de therapie. Dan weet je dat er nog wat werk aan de winkel is. (lacht)

To be or not to be

Stel je nu eens voor dat overal in deze tekst waar het woord "perfectionisme" staat en problematisch perfectionisme wordt bedoeld, ook daadwerkelijk "problematisch perfectionisme" zou geschreven zijn (zoals in enkele paragrafen hierboven). Dat zou in elk geval duidelijker maken dat ook niet-problematisch perfectionisme bestaat. Waarom gebeurt het niet?

  • We denken misschien dat er maar één soort perfectionisme bestaat, op basis van boeken en artikelen die ervan uitgaan dat perfectionisme altijd negatief is. De tekst maakt hier en daar echter duidelijk gewag van positieve aspecten.
  • We zijn te lui. Waarom altijd specifiëren? Het zal wel blijken uit de context of een bepaalde soort bedoeld wordt, niet? Misschien wel, misschien niet, maar erger is dat de algemene teneur lijkt te willen beweren dat perfectionisme altijd negatief is, en positief perfectionisme daardoor genegeerd wordt.
  • Het lijkt niet efficiënt om telkens hetzelfde adjectief (bv. "problematisch") toe te voegen. Dat heb je met problematische aspectscheidingen. Voor aspecten die verschillend zijn heb je ook verschillende benamingen nodig. Als je die niet voorziet of niet gebruikt, krijg je misverstanden. En als een correcte benaming uit een substantief en een adjectief bestaat, dan krijg je geheid problemen, omdat het adjectief zo gemakkelijk wordt weggelaten.

De gebrekkige aspectscheiding zorgt ervoor dat berichten over perfectionisme eenzijdig worden. Het feit dat dit altijd eenzijdig negatief is (ik heb immers nog geen enkel eenzijdig positief bericht gezien) heeft een andere oorzaak. Waarom worden positieve perfectionisten genegeerd? Waarom krijgen ze geen bestaansrecht?

  • Misschien omdat ze een bedreiging vormen voor niet- en vooral anti-perfectionisten? Je kan immers verwachten dat de prestaties van een positieve perfectionist beter zijn, en ze dus terrein (qua voldoening, macht, invloed…) zouden kunnen afnemen van anderen. Het permanent negeren van positief perfectionisme verstevigt het terrein van anti-perfectionisten.
  • Dat publicaties enkel over negatief perfectionisme gaan wordt allicht veroorzaakt door het feit dat in de zachte sector gemakkelijker geld te rapen valt met negatief dan met positief perfectionisme.

Hoezo negatief perfectionisme?

Bedenking

Ik heb nu al verschillende artikelen geschreven over perfectionisme (zie Perfectionisme – Een analyse en Positief perfectionisme), waarin ik verdedig dat perfectionisme niet altijd negatief is, zoals wordt beweerd in veel publicaties (zie bv. De perfectie paradox en Zeg me dat ik oké ben).

Na het bovenstaande krantenartikel begin ik mij echter af te vragen waar "negatief perfectionisme" eigenlijk op slaat. Wordt de term "perfectionisme" niet ten onrechte gebruikt voor een negatief effect dat niets met perfectie te maken heeft? Iets waar je last van hebt kan immers geen perfectie zijn. Dit zou veel verklaren van de energievretende spanning tussen positief en negatief perfectionisme. De term "perfectionisme" gebruiken zowel voor het begrip "positief perfectionisme" als voor het tegengestelde begrip "negatief perfectionisme" (wat in publicaties voortdurend gebeurt), dat is uiteraard vragen om een ontontwarbaar kluwen van tegenstellingen en misverstanden, waarin de logica verstrikt geraakt.

Overbelasting en faalangst

Wat is dat eigenlijk, negatief perfectionisme? Het gaat blijkbaar over het gedrag van mensen die in de problemen komen als gevolg van "iets met perfectionisme". Het algemene idee is dat de betrokkenen onder druk komen te staan omdat ze willen voldoen aan één of ander door de omgeving of door zichzelf opgelegd ideaal, en daar niet in slagen.

Simpel voorbeeld: ik moet de perfecte ouder zijn, en ik doe daar veel moeite voor, maar het lukt mij niet. Onduidelijkheden genoeg hier. Wat is een perfecte ouder? Wat is mijn idee van een perfecte ouder? Kunnen mijn inspanningen mij wel leiden naar dat ideaal? Doe ik alles verkeerd, of ook iets goed? Wat is het effect op mijn kinderen, en kan ik dat zelf wel objectief beoordelen? Allemaal aspecten waar kan over gesproken en aan gewerkt worden. Maar nee, de anti-perfectionisten zeggen simpelweg dat mijn perfectionisme mij in de problemen brengt. Maar in dit geval is dat helemaal niet mijn perfectionisme, maar wel dat van wie mij dat ideaal oplegt (een individu, een groep, de maatschappij…)(en jezelf een ideaal opleggen is onzin; dat komt altijd ergens vandaan). Ik lijd dus niet aan perfectionisme; ik kan alleen niet voldoen aan een opgelegd ideaal, en lijd bijgevolg eerder aan overbelasting. Dit onvermogen om een ideaal te bereiken is iets heel anders dan het onvermogen om met imperfectie om te gaan! En overbelasting leidt onvermijdelijk tot verminderde prestaties, en kan verder leiden tot faalangst.

Leven met imperfecties?

En niet met imperfectie kunnen omgaan, wat betekent dat? Hoe reageer je op imperfectie? Dan kan op verschillende manieren.
(1) Je merkt dat er niks aan te doen is, en legt je daar uiteindelijk bij neer. Dat is weliswaar een proces dat tijdelijk energie vraagt, bij de ene al meer dan bij de andere, maar daarna is het ook leefbaar.
(2) Je doet er niks mee, behalve je eraan blijven ergeren. Dat kost permanent energie, en als die op is heb je het vlaggen; dan gaat je batterij kapot.
(3) Je probeert de imperfecties weg te werken. Ben je dan een perfectionist? Als ik nu beweer van niet, is dat omdat ik toevallig iets heb tegen "negatief perfectionisme". Maar ja dus, imperfecties wegwerken is perfectioneren, en dat is precies wat een "positieve perfectionist" ook doet; het verschil zit misschien enkel in de mate van ergernis door de imperfectie.

Ik zie een verband met de kop van het artikel: "heb mededogen met jezelf". Het onder druk gezette individu (dat zogezegd niet met imperfecties om kan) moet wat mededogen hebben met zichzelf om onder de druk uit te geraken (wat niets uithaalt als het gaat om externe druk). Dit is het typische het-is-je-eigen-schuld standpunt, waarbij de druk van buitenaf niet in vraag gesteld wordt, en dat een gigantische markt voor individuele coaching genereert.

De hele maatschappij mag wat mededogen hebben met zichzelf, en wat minder de horizon achternajagen.

De zevende hoofdzonde

Overigens, hoe groter de ergernis om de imperfectie, hoe kleiner de kans dat je ze krijgt weggewerkt. Perfectioneren vanuit een negatieve houding werkt immers niet. En dan zit je veel moeite te doen, met als resultaat vooral veel energieverlies. En het is precies dié situatie die anti-perfectionisten aangrijpen om te zeggen dat perfectionisme altijd negatief is, en sommigen zelfs doet beweren dat perfectionisme gelijk is aan het niet kunnen omgaan met imperfectie. Ik blijf het onbegrijpelijk vinden dat anti-perfectionisten niet kunnen omgaan met perfectionisme vanuit een positieve houding. De positieve perfectionist wil evengoed imperfecties wegwerken, maar kan dat zonder externe druk. En wekt daardoor blijkbaar ergernis op bij anti-perfectionisten die dat niet kunnen. Afgunst is de laagste van de zeven hoofdzonden, en de enige waar geen greintje plezier bij komt kijken.

De vlag en de lading

Uiteindelijk is heel dat gedoe over negatief perfectionisme één groot vlag-en-ladingprobleem. Hoger al aangehaald: de term "perfectionisme" wordt ten onrechte gebruikt voor fenomenen als overbelasting en faalangst. Wie zich daartegen wil verdedigen moet zich een hoop moeite doen om uit te leggen dat er ook positief perfectionisme bestaat, maar zelfs dat is al een brug te ver. Immers, negatief perfectionisme is een contradictio in terminis.

Hoe zoiets is kunnen groeien is weer een ander verhaal; zie ook Perfectionisme: een analyse. Het idee van negatief perfectionisme is blijkbaar zo aantrekkelijk (vooral dan voor anti-perfectionisten) dat het zich heeft kunnen ontwikkelen tot een misverstand dat nog moeilijk uit te roeien is. Het zou wel eens heel interessant kunnen zijn om wetenschappelijk bronnen te herbekijken in het licht van overbelasting en faalangst. Bijvoorbeeld de tekst Positive conceptions of perfectionism: approaches, evidence, challenges van Stoeber en Otto (!) zegt in het abstract: ".. our findings suggest that self-oriented perfectionistic strivings are positive, if perfectionists are not overly concerned about mistakes and negative evaluations by others". En waarover gaat die laatste deelzin? Juist ja, faalangst.

Voor de volledigheid geef ik nog even de beide kwalijke gevolgen van dit misverstand:
– perfectionisme, dat veel problemen op kleine en grote schaal optimaal zou kunnen oplossen, krijgt niet de aandacht die het verdient (mogelijk de grootste vorm van verspilling in de huidige maatschappij);
– erger nog: faalangst wordt ten onrechte gezien als negatief perfectionisme, en komt daardoor op het werkterrein van anti-perfectionisten, waar het geen correcte behandeling krijgt!

Conclusies

  • Perfectionisme is altijd positief. Negatief perfectionisme bestaat niet.
  • Het positieve begrip "perfectionisme" wordt misbruikt als dekmantel voor de negatieve fenomenen "overbelasting" en "faalangst" om cliënten naar een coaching te lokken.
  • Vlag-en-ladingproblemen helpen de maatschappij om zeep.