Stof zijt gij en tot stof zult gij wederkeren

De titel van deze politieke commentaar klopt al niet. Wat ik mij herinner: uit stof zijt gij geschapen/geboren, en tot stof zult gij wederkeren. Blijkbaar is dat "uit stof geboren" weggelaten, vermoedelijk omdat het uiteraard onzin is. Maar nu klopt de uitspraak niet meer. Immers, wie al stof is, kan moeilijk nog tot stof wederkeren. Weer zo'n voorbeeld van het gebrek aan kritische zin dat de wereld om zeep helpt. Is dit een fout? Ja, uiteraard. Is dit een basale fout? Neen, omdat deze fout verder geen gevolgen heeft. Behalve misschien dat je met zo'n titel geneigd bent ook de rest van de tekst te wantrouwen. Verder zie ik na lezing eigenlijk geen verband tussen de titel en de tekstinhoud; ik ben wel blij met de aanleiding voor de analyse, die een verband legt tussen basale fouten en politiek.

DE MACHTWACHT FISCALE HERVORMING
Stof zijt gij en tot stof zult gij wederkeren
De Standaard, 08/07/2022 om 16:59 door Bart Brinckman

Van een structurele hervorming van de fiscaliteit komt niets in huis. Die onmacht valt politieke partijen nauwelijks te verwijten. Ze verdienen aan het knutselbeleid, met koterijen en uitzonderingen.

En ook al dadelijk een wat vreemde subtitel. Dat politieke partijen verdienen aan het knutselbeleid (zin 3) lijkt mij een goed onderwerp voor een artikel. En allicht is dát de belemmering voor structurele hervormingen van de fiscaliteit (zin 1). Maar dat die onmacht de politieke partijen nauwelijks te verwijten valt (zin 2) kan je daar niet uit afleiden; ze hebben er immers zelf voor gezorgd. Er wordt hier geprobeerd een verband te leggen (1>2>3) dat er niet is, waardoor je al dadelijk de kritische geest moet dempen.

De Wetstraat maakt zich op voor de zomervakantie (het zomerreces duurt bijna twee maanden, 1/7 van het jaar; is dat wel verantwoord?). Donderdag viel in de Kamer niets te beleven. Villa Politica heeft niet de gewoonte om in juli te werken, tenzij op de Vlaamse feestdag. De afwezigheid van camera's blijft nooit zonder gevolg (hier wordt gesuggereerd dat camera's politici doen werken?). Ook de federale regering (Wetstraat? federale regering? wat is wat? ik mis blijkbaar iets; klein vlag-en-ladingprobleempje) neemt steeds meer mentale afstand (neemt een regering afstand door in reces te gaan? dit lijkt mij niet onderbouwd). Premier Alexander De Croo (Open VLD) stelde de bijkomende koopkrachtmaatregelen uit tot het najaar, alleen een afgeslankte pensioenhervorming ligt nog op de regeringstafel.

Iedereen kijkt uit naar het voorstel van fiscale hervorming dat minister van Financiën Vincent Van Peteghem (CD&V) nog voor de nationale feestdag lanceert. In de Kamer herhaalde hij de noodzaak daarvan. Het systeem is uit balans. De fiscaliteit vloekt met de actuele noden van de samenleving. "Onze fiscaliteit is nog altijd gericht op mensen die trouwen, meerdere kinderen krijgen, een vrijstaand huis bewonen, een wagen op fossiele brandstof bezitten en heel hun leven voor dezelfde werkgever werken." Heeft Van Peteghem dat gezegd? Hmm. Kijk er niet te lang naar, want dan klopt er niks meer van.

Mark Delanote (Universiteit Gent) presenteerde eerder deze week een blauwdruk voor de fiscale omwenteling. Niemand ontkent het basisprobleem. De lasten op arbeid zijn onevenredig hoog. Een betaalbare verlaging moet daarom gepaard gaan met een verschuiving waarbij de koterijen, gaande van de bedrijfswagen (YES!!) tot de maaltijdcheque (YES!!), tegen de vlakte gaan. Die bijgebouwen zijn het rechtstreekse gevolg (ontwijking) van de zware belastingdruk. Ook de talloze loonsubsidies verdienen in dat verband nader onderzoek, al laat de blauwdruk die onvermeld. Alle subsidies verdienen in dit verband nader onderzoek. Waar subsidies worden uitgedeeld is iets mis, en wordt vervolgens gefraudeerd.

Uitwerking wordt mijnenveld

Het rapport van Mark Delanote heeft de verdienste van een heldere structuur. Het nieuwe fiscale gebouw oogt eenvoudiger, doorzichtiger en vooral rechtvaardiger. Ongetwijfeld bevat het nog verborgen gebreken. Maar de discussie kan in elk geval van start. Intellectueel moet zo'n werkstuk alvast heel bevredigend zijn. Delanote en zijn team vertrokken in zekere zin van een wit blad. Tegelijk gaat het slechts om een opstap, want de praktische uitwerking wordt een onoverzichtelijk mijnenveld. Het lijkt wel de politieke vaardigheid van de toekomst: overleven in een mijnenveld.

Enig realisme blijft geboden. Dan gaat het niet eens over de politieke reacties in de slipstream van het werkstuk. Opnieuw excelleerde Georges-Louis Bouchez door het voorstel bij wijze van spreken onmiddellijk te verwijzen naar de papierversnipperaar. De MR-voorzitter moet geschrokken zijn van zijn eigen boertigheid: donderdagavond zette hij een gezamenlijke foto met Delanote op Twitter. Het suggereerde dat de politieke wereld niet zwaar aan zijn profileringsdrang moest tillen.

De moeilijkheden zitten dieper en sporen met de geplogenheden van het systeem. Zo vereist een hervorming een tijdpad van tenminste tien jaar (kunnen we echt niks bedenken dat rapper gaat?). Naar politieke normen is dat een eeuwigheid en een dag. Het vraagt een draagvlak waarbij zowel de meerderheid als de oppositie (op de niet in beleid geïnteresseerde partijen als Vlaams Belang en PTB/PVDA na) zich engageren om dat plan uit te voeren. In de feiten neigt dit naar pure fictie. Het doel – een verlaging van de lasten op arbeid – mag dan gelijk lopen, de uitgangspunten liggen ver uit elkaar. De ene partij koppelt aan de discussie een kerntakendebat, de andere partij wil de belastingdruk naar omlaag. Een derde partij kijkt dan weer naar de vermogens. We zitten natuurlijk met een serieus probleem. Want zoals Einstein ooit schijnt te hebben gezegd: je kan een probleem niet oplossen met dezelfde methoden waardoor het is ontstaan. Bij de uitwerkingen van een systeem vertrekken van een nieuw blad mag dan wel origineel zijn (en dat zou veel meer moeten gebeuren), vervolgens kom je wel weer op het gewone politieke toneel.

Surrealistisch labyrint

Een pad dat erop gericht is om koterijen af te breken, botst bovendien met de politieke arbeidsvreugde. Aha! Scherpe analyse! Het mag eens gezegd worden. Partijen voeren juist campagne met voorstellen die morrelen aan het systeem of uitblinken in creatief pleisterwerk. Door de onmacht of de onwil (volgens mij is het onmacht) om structureel te hervormen, investeren ze in het bedenken van nieuwe koterijen of uitzonderingsregimes. Klopt. Dat hebben ze altijd al gedaan, allicht ongewild. Voortbouwen op foutsequenties, goochelen met vlag-en-ladingproblemen en gebrekkige aspectscheidingen, efficiëntie nastreven i.p.v. effectiviteit, en meer van die ellende. Het blijft rommelen in de marge, omdat niemand zich nog waagt aan de basale fouten in het systeem (zie verder). Steevast worden die ideeën als fiscaal ei van Columbus gepresenteerd (of economisch, ecologisch, sociaal…). Het resultaat na enkele decennia van dergelijke aangehouden ijver mag dan ook niet verbazen: een fiscaal (…) labyrint met surrealistische trekjes. Elke partij rijdt daarbij voor de eigen achterban. En zoals gezegd: ze spinnen garen bij dat gedoe. Of beter: ze weten het meestal zo uit te leggen dat ze er nog een beetje garen bij (hopen te) spinnen (zoals minister Vanderstraeten, die einde augustus beweerde dat zij opdracht gaf om de kerncentrales langer open te houden). En dat allemaal omwille van de democratie. De macht aan het volk is OK, maar misschien moet het volk eens de kans krijgen om rechtstreeks te kiezen voor principes en prioriteiten, in plaats van voor individuen, nu de principes en prioriteiten van partijen ongeveer allemaal op hetzelfde hoopje liggen.

De onmacht van het parlement maakt de kwestie nog prangender. Kamerleden zijn de speelbal van de particratie, ze kunnen zelf nauwelijks uitbreken. Daarom maken sommigen onder hen een levensdoel van een gerichte fiscale maatregel of de aanpassing van het btw-tarief van een of ander dierbaar goed. Occasioneel leidt die ambitie tot een concreet resultaat. Het gevolg is een bijkomende post op de belastingbrief of een nieuwe btw-uitzondering. Een volksvertegenwoordiger die in deze specialiteit de eindmeet haalt, waant zich kampioen. Je wil toch ook niet al die voordelen opstrijken zonder iets te presteren. Het is een probleem dat politici moeten opvallen in het publiek om te kunnen worden herkozen, en dus proberen ze, desnoods tegen elkaar op, om iets zichtbaars te presteren. Onze fixatie op wat beweegt kent vele vormen.

Intermezzo

Ik kom even terug op de hierboven aangehaalde problemen: voortbouwen op foutsequenties, goochelen met vlag-en-ladingproblemen en gebrekkige aspectscheidingen, en efficiëntie nastreven i.p.v. effectiviteit. Hiermee kan m.i. veel van de huidige politieke toestand verklaard worden. Foutsequenties (kijk best even de beschrijving na) zijn de belangrijkste oorzaak van de toename van complexiteit in elk systeem. Vermits elk systeem evolueert kan je sequenties op zich niet tegenhouden, maar je kan wel fouten vermijden, of ze opzoeken en wegwerken. De grootste boosdoeners zijn de basale fouten (en zeker vlag-en-ladingproblemen en gebrekkige aspectscheidingen) vermits die doorgaans onder de radar blijven, of zelfs niet als fouten worden beschouwd (!). Maar ze planten zich wel voort, en vertroebelen daardoor elk begrip van het systeem. Dit artikel van Bart Brinckman geeft een beschrijving van het probleem in de politiek, maar datzelfde probleem leeft in elke organisatie die evolueert. Ik heb het zo dikwijls zien gebeuren: goedbedoelende leidinggevenden die waardeloze beslissingen nemen omdat ze geen rekening houden met allerhande belemmeringen die ontstaan zijn door sequenties van basale fouten. Velen laten zich daar niet door tegenhouden, onder het adagium "beter een slechte beslissing dan geen", waarbij oogkleppen veelvuldig worden gebruikt om niet te moeten zien dat elke slechte beslissing een systeem nóg slechter maakt. De wil van een leidinggevende om desnoods tegen beter weten in toch maar een beslissing te nemen (voor de mooie ogen van de baas), is dezelfde drijfveer als het streven van de politieker om toch maar op te vallen met één of ander wetgevend initiatief (voor de mooie ogen van de kiezer)(of de partijvoorzitter). Het is rommelen in de marge, het is prutsen aan de oppervlakte, terwijl de echte problemen veel dieper beginnen, veel vroeger in de sequentie, bij genegeerde basale fouten. Je kan er donder op zeggen dat na elk nachtelijk overleg waarin geschaafd wordt aan punten en komma's om toch maar een overeenkomst te bereiken, de geproduceerde tekst vol vlag-en-ladingproblemen en gebrekkige aspectscheidingen gepropt zit, zodanig dat iedere partij er zijn eigen standpunt in kan terugvinden. Als de juiste basale fouten erin zitten kan je er alle kanten mee uit. Het (of één) drama van de politiek is dat op deze manier alleen conflicten worden opgelost, maar geen problemen (zo ongeveer de definitie van een compromis!), en dat elk volgend probleem moeilijker wordt, omdat de foutsequentie weer een stukje langer is. Dat sommigen, zoals Georges-Louis Bouchez, in zo'n toestand goed gedijen is bijzonder jammer, omdat zij elke verbetering zullen tegenwerken.

Het gestolde land

Dat alles komt tegen een achtergrond waarbij structurele hervormingen in België sowieso niet simpel zijn. Elders ook niet. Voor de hand liggend probleem: basale fouten belemmeren wijzigingen, omdat elke partij zich door een wijziging aangetast voelt in zijn eigen visie. De voor de hand liggende oplossing is dan overal afblijven. Met "Het gestolde land" schreven de historici Kristof Smeyers en Erik Buyst er zelfs een boek over. Daarbij valt snel de boutade van wijlen Jean-Luc Dehaene (CD&V) 'om de problemen pas op te lossen wanneer ze zich stellen' (YES!!). Uitstelgedrag woedt als een pandemie door de politieke rangen, en tot nu is er geen vaccin voor gevonden (effectiviteit i.p.v. efficiëntie, misschien…?). Toch slaagde de christendemocraat Dehaene erin om eind vorige eeuw met een jarenlang aangehouden besparingsplan België in de eurozone te loodsen. Het één sluit het ander ook niet uit. Sindsdien maken de versplintering en profilering elke navolging onmogelijk. Het is begrijpelijk: als je geen idee meer hebt hoe een bepaald probleem kan aangepakt worden, dan stel je ingrepen uit, waarna het probleem ofwel zichzelf oplost (ook Dehaene?), ofwel, meer waarschijnlijk, overwoekerd wordt door een nieuw en groter probleem, veroorzaakt door nieuwe basale fouten. Gelukkig voor politici neemt het aantal oppervlakkige problemen ook exponentieel toe, zodat ze toch enige activiteit kunnen blijven tonen. Uitstelgedrag zie je trouwens ook in ICT-rangen, waar ze evengoed liefst en dus eerst (!) werken aan de plezantste projecten, en gebruiksvriendelijkheid geen prioriteit is (zie ICT-ellende).

Bijna twintig jaar geleden trok toenmalig minister van Pensioenen in een open brief aan de noodrem. Frank Vandenbroucke (Vooruit) zag geen rendement in een beleid met 'vele kleine zoete maatregelen, weinig structurele maatregelen en zelden een zure maatregel'. Diepgaande (!!) hervormingen vergen moed, het besef dat er winnaars en verliezers zijn en bovenal het vertrouwen dat iedereen het algemeen belang wil laten primeren boven het partijbelang. Echt? Bestaat dat nog, dat algemeen belang? Opnieuw: laat burgers kiezen voor principes en prioriteiten, in plaats van voor individuen. En verder: voor diepgaande hervormingen moet je inderdaad kunnen vertrekken van een leeg blad, anders raak je de oude basale fouten niet kwijt!

Acht jaar geleden animeerde Vandenbroucke een expertengroep die een ambitieuze pensioenhervorming uittekende. Waarschijnlijk ook vertrekkend van een leeg blad? Waarin niemand zijn DNA terugvindt, terwijl dat wél het geval is in de bestaande foutenboom, net dank zij de basale fouten die compromissen mogelijk maakten. De regering-Michel toonde zich een koele minnaar. De regering-De Croo verwees de plannen naar het archief van de geschiedenis waar het nu stof vergaart. Wedden dat de fiscale hervormingsplannen dezelfde weg op gaan? Uit Stof zijt gij geboren en tot stof zult gij wederkeren. Uiteindelijk zie ik geen verband tussen de titel en de tekstinhoud (behalve het stof op alle naar het archief verwezen plannen), maar de aanleiding was te mooi om te laten liggen.

De Standaard https://www.standaard.be/cnt/dmf20220708_95383747