Als de rook om je hoofd is verdwenen

De titel van een hitje uit 1968 van Boudewijn De Groot. Voor velen hoort 1968 bij "lang vervlogen tijden", voor heel wat ouderen is het deuntje een oorworm geweest. Je vindt nog uitvoeringen op YouTube, bv. in de klassieke singleversie, of in een concertversie. De tekst is wat vreemd, lijkt wel wat op katerverschijnselen. "Als je uit je roes ontwaakt…" zou een alternatieve titel kunnen zijn.

Ik moest aan dit liedje denken tijdens een concert van de plaatselijke harmonievereniging, waar nogal kwistig werd omgesprongen met de rookmachine. Zoals trouwens elk jaar. Op sommige momenten hing de hele zaal vol met een dichte mist waardoor je mensen op tien meter afstand niet meer herkende. Telkens opnieuw ergernis, bij muzikanten en bij het publiek. Alleen degenen die vinden dat het zo hoort stellen zich geen vragen, en dat blijken overwegend doorwinterde muzikanten en podiumtechnici te zijn. Ik heb al veel absurditeiten gezien, maar dit slaat de meeste. Ik probeerde het probleem aan te pakken, maar kreeg veel tegenwind (o.m. van de rookmachine :-). Wat is er aan de hand? Hoe is het mogelijk dat weldenkende mensen een hele zaal vol rook normaal vinden? Waarom staat die rookmachine daar al een hele tijd te spuien vooraleer we aan de repetitie beginnen? En waarom gaan de rookmelders niet af? Waar dient die rook in feite voor? En waarom is er in de tweede helft van het concert geen rook meer? En hebben die paar mensen die klaagden over irritatie van de ogen en de luchtwegen een punt?

Hoe absurder een probleem, hoe groter de kans dat basale fouten aan de basis liggen, dus ik verwacht er wel enkele te zien opduiken in de volgende analyse. Hopelijk kan ik hiermee één en ander ophelderen, alvast figuurlijk in de hoofden van de betrokkenen, hopelijk ook letterlijk de volgende keer in de concertzaal.

Gebrekkige aspectscheidingen

In dergelijke conflictueuze omstandigheden wordt meestal alles op een hoopje gegooid (een typisch kenmerk van gebrekkige aspectscheidingen). In dit geval: als je iets durft zeggen van de overmatige rook, dan wordt daar al snel uit afgeleid dat je tegen lichteffecten bent (!), en bijgevolg ben je een oen. In de intussen al diepgewortelde en nog steeds groeiende wetenschap dat massa's problemen ontstaan uit gebrekkige aspectscheidingen, ga ik daarnaar op zoek, zo objectief mogelijk. Hoog tijd om één en ander uiteen te rafelen (al was het maar om mijn door de rook vertroebeld zelfbeeld te repareren).

Na wat opzoeken en overdenken identificeer ik volgende aspecten:

• Optica: wat is een lichteffect?
• Nevel, mist en rook: wat is het verschil?
• Nut: in welke omstandigheden kan je best lichteffecten gebruiken, en wanneer beter niet?
• Continuïteit: blijft de rook hangen?
• Techniek: welke apparatuur en vloeistof heb je nodig?
• Locatie: waar moet de apparatuur staan?
• Bediening: wanneer laat je de machine werken?

Bij al deze aspecten, behalve bij het eerste, kan er iets fout gaan. Bijvoorbeeld rook i.p.v. nevel, effecten waar ze geen zin hebben, soms te veel en dan te weinig, een minder geschikte vloeistof, de verkeerde plaats, of rookproductie op de verkeerde momenten; ik zeg maar wat…

Een dergelijk lijstje aspecten schud je overigens niet zomaar uit de mouw. Mocht je zelf deze aanpak willen toepassen, dan moet je meestal wikken en wegen, proberen en corrigeren. Dat geldt voor gelijk welk absurd probleem. Als buitenstaander heb je het raden naar wat er precies speelt, en alleen iteratief, beetje bij beetje, kan je proberen iets te verhelderen. Elk nieuw inzicht roept nieuwe vragen op, online gevonden antwoorden doorgaans ook weer. Het is niet anders.

Optica

Het is al jarenlang een trend in de HaFaBra wereld: een concert moet een beleving zijn, en daar horen lichteffecten bij. Die bestaan uit lichtstralen die veranderen, van kleur en intensiteit en richting. Daar heb je dus lampen voor nodig, maar dat blijkt niet te volstaan. Licht zie je immers enkel als het ergens op valt, een muur, een mens of een partituur (of recht in je gezicht, met wat pech). Een straal van licht kan je enkel zien als er iets in de lucht hangt dat het licht reflecteert, bv. fijn stof. Maar doorgaans is er te weinig stof in de lucht om voldoende effect te hebben, en daarom wordt de ruimte gevuld met nevel, mist of rook.

Het gebruik van dit optisch effect is zinvol bij een lichtshow, waar je de variërende lichtstralen wil zien. Een neveneffect is een verminderd zicht op alles wat zich achter de gevulde ruimte en zeker achter de lichtstralen bevindt. Immers, hoe meer deeltjes in de lucht hangen, hoe meer lichtstralen worden weerkaatst, en hoe meer jouw zicht doorheen de lucht wordt belemmerd. Lichteffecten kan je dus handig gebruiken om iets te belichten, maar ook om iets te verbergen.

Nevel, mist en rook

Basiskennis

Over de technieken om lichteffecten te creëren valt heel wat te vertellen. De pagina Rook, mist en nevel van ArboPodium, de Nederlandse Stichting Arbo en Podiumkunsten ('Arbo' staat in Nederland voor 'arbeidsomstandigheden'), die zich o.m. bezighoudt met veiligheid, gezondheid en welzijn in theaters, bevat uitgebreide informatie over verschillende technieken en keuzecriteria. De pagina Rookmachine huren, van een verhuurder van licht- en geluidsinstallaties daarentegen, geeft een meer commercieel zicht op de sector, met o.m. een aanbod van apparatuur. Hoewel er in principe een onderscheid wordt gemaakt tussen nevel, mist en rook, vind je online het gemakkelijkst diverse informatie onder de zoekterm 'rookmachine'. De term 'rook' heeft overigens niet per se te maken met verbranding (zoals de rook van een sigaar), wel met verdamping (zoals de waterdamp boven de kokende spaghetti).

Ik baseer mij op de informatie van de beide genoemde websites, die van ArboPodium als eerder neutraal, die van de machineverhuurder PartyDJ als commercieel (maar evengoed onafhankelijk; het is mij niet bekend wie apparatuur leverde voor het concert in kwestie). Van een eerdere vluchtige analyse (vermoedelijk een jaar geleden) heb ik weinig overgehouden; ik moet nu opnieuw constateren dat er veel onduidelijkheid bestaat in de beschrijvingen van nevel, mist en rook, en van hun toepassingen, en dat de daarvoor benodigde machines sterk op elkaar lijken. PartyDJ geeft bv. informatie over mistmachines, en over rookmachines, maar op het eerste gezicht kan je die gemakkelijk omwisselen. Ook in de gesprekken over dit onderwerp wordt gemakkelijk alles onder de noemer 'rookmachines' gezet.

Basale fouten

Rook en damp – Hierboven al aangehaald: het gaat in feite niet om rook, het product van verbranding, maar wel om damp, het product van verdamping. M.a.w. 'dampmachine' zou een betere benaming zijn; ga je echter online zoeken met die term, dan vind je vooral Duitstalige informatie over stoommachines (in het Duits "Dampfmaschine"; dit is geen basale fout, maar gewone internetellende). Van een 'rookmachine' verwacht je dat die rook produceert. Hier hebben we een dubbel vlag-en-ladingprobleem. (1) Je verwacht niet dadelijk dat nevel en mist worden geproduceerd door een rookmachine, en (2) de term 'rook' slaat blijkbaar zowel op echte rook (uit een verbrandingsproces) als op laaghangende dichte waterdamp afkomstig van droogijs (zie verder). Het risico van dit vlag-en-ladingprobleem is eenvoudigweg dat gesprekspartners elkaar gemakkelijk verkeerd begrijpen. De ene denkt aan nevel en zegt 'rookmachine', de andere hoort 'rookmachine' en denkt aan verbranding. Je moet al even in de showbusiness zitten, of zelf een analyse gemaakt hebben, om misverstanden te vermijden.

Rook en mist of nevel – Meestal is een vlag-en-ladingprobleem verbonden met een gebrekkige aspectscheiding. Zo ook hier: als je de term 'rook' hoort (bv. in 'rookmachine') zou het zomaar kunnen dat 'mist' of 'nevel' wordt bedoeld.

Verdamping – Opletten met de term verdamping. In de online teksten wordt de term gebruikt voor twee verschillende fysische verschijnselen. (1) De omzetting van een vloeistof in een gas. Als je een vloeistof verwarmt gaan de moleculen sterker bewegen en tegen elkaar botsen, en worden fijne druppeltjes in de lucht gestoten. (2) Als die druppeltjes dicht bij elkaar hangen zie je mist, als ze verder uiteendrijven (wat kan als er in de lucht in de omgeving nog geen mist is) wordt dat nevel, of lijken ze helemaal te verdwijnen. Dit effect wordt in verschillende bronnen ook verdamping genoemd, maar het is in feite diffusie. Weer een vlag-en-ladingprobleem door gebrekkige aspectscheiding: waar je 'verdamping' hoort of leest kan ook 'diffusie' bedoeld zijn. In wat volgt corrigeer ik 'verdamping' tot 'diffusie' waar nodig. Dat diffusie vervolgens aanleiding kan zijn tot verdere verdamping als gevolg van wijzigende partiële drukken krijg ik zelf niet meer fatsoenlijk uitgelegd.

Onderscheid

Hier wordt het wazig (zeker als je te veel rook maakt :-). Wat is nevel, of mist, of rook, wanneer wordt wat gebruikt, en hoeveel heb je daarvan nodig? Ik verwijs terug naar de pagina van ArboPodium. Enkele uittreksels:

[..] De meeste mist- of neveleffecten worden door moderne rookmachines voortgebracht, waarin een vloeistof verneveld (in feite 'verdampt', door verwarming) wordt die in verscheidene dichtheden in de ruimte gebracht wordt. Hier wordt gesuggereerd dat productie van zowel nevel, mist als rook gebeurt met 'rookmachines' , en dat het verschil een kwestie van dichtheid is. Bevestiging van het vlag-en-ladingprobleem.

Nevel is het meest subtiele effect. Onzichtbaar (aha? wat onzichtbaar is kan alvast niemand storen) hangt het in de ruimte en pas wanneer de schijnwerpers hun bundels er doorheen kruisen krijgt het zijn werking (aha!; het mag dan onzichtbaar zijn, net als gewoon stof trouwens, het werkt wel) (maar die rook bij ons was wel héél goed zichtbaar; je zag bijna door de rook de rook niet meer). Nevel is het meest gebruikte effect voor bewegend licht (nu breekt mijn klomp). Het is meestal de bedoeling dat nevel gedurende de hele voorstelling in dezelfde dichtheid blijft hangen. Nevel bestaat uit zeer kleine druppeltjes, die zeer licht zijn en dus goed in de lucht blijven zweven en hopelijk niet snel diffunderen. Op die manier is er maar een kleine hoeveelheid vloeistof nodig om het effect te maken en te handhaven. Diffusie (zie de sectie 'Basale fouten' hierboven) en handhaving zijn inderdaad belangrijke aspecten. Door diffusie verdwijnt de nevel die er al hangt, dus waarschijnlijk moet je nevel blijven produceren om het effect te garanderen. In de praktijk kan je dat realiseren ofwel met een stroom nevel die net volstaat om het verlies door diffusie te compenseren, ofwel door de productie zo nodig uit en in te schakelen.

Mist is een dikkere wolk. Het heeft een zichtbare structuur waarin zelfs de luchtstromingen zichtbaar worden (zoals je wolken ziet bewegen). Mist lijkt meer op een rookeffect (als in rook uit verbranding). De druppels zijn groter dan van nevel. Daardoor zijn ze beter zichtbaar, maar slaan ook sneller neer. [..] Het is dus bij uitstek een vorm van rook die met een beperkte tijdsduur als effect toegepast wordt. De grens tussen nevel en mist is vaag. Bovendien wordt nevel voor een grote ruimte (een concerthal) geproduceerd door mist te produceren in een kleine ruimte (nl. een rookmachine). Als de uitlaat van de rookmachine zich ergens op het podium bevindt (waar je immers de nevel nodig hebt!), dan zie je een zichtbaar mistwolkje ontstaan dat uitgroeit tot nevel. Het is dus niet alleen een  kwestie van de druppelgrootte, maar ook van de dichtheid: dichte nevel is (als) mist. Dat dikkere druppels sneller neerslaan heeft te maken met de Brownse beweging (tevens de oorzaak van diffusie): in de lucht zwevende deeltjes bewegen voortdurend in alle richtingen door onderlinge botsingen, waarbij de zwaardere door de gravitatie meer de neiging hebben te zakken.

Rook wordt geproduceerd met behulp van vier vloeistoffen: water, water gemengd met glycol of glycerine, pure glycol en hoogwaardig geraffineerde minerale oliën (naar verluidt toegepast in het bedoelde concert). Merk op dat hier al niet meer wordt gezegd waarin rook verschilt van mist, zoals mist verschilde van nevel. De gebrekkige scheiding van de aspecten 'samenstelling' en 'dichtheid' creëert hier onduidelijkheid. Typisch aan basale fouten, deze en andere: elke lezer vult de gaten in op zijn manier, met verschillende opinies als gevolg.
Water is de goedkoopste vloeistof, die bovendien niet schadelijk is (wat suggereert dat andere vloeistoffen wel schadelijk kunnen zijn). Voor lichteffecten is water echter het minst geschikt (omdat rook of mist van de kleine watermoleculen gemakkelijker diffundeert). De meest gebruikte rookvloeistoffen zijn mengvormen van water en één of meer glycolen (waarvan sommige varianten zijn verboden; zie hier) of glycerine. Rookvloeistof op waterbasis is een vloeistof die wel water bevat maar daarnaast nog andere stoffen. Deze vloeistoffen diffunderen veel minder snel dan water en verschillende samenstellingen kunnen een grote variatie in effect tot gevolg hebben. Het is duurder dan water en het veroorzaakt wanneer het neerslaat gladde vloeren (glycerine kan dienen om zeep van te maken…).
[..] Wanneer een neveleffect langere tijd moet blijven bestaan dient een vloeistof gebruikt te worden die geen water bevat. De deeltjes moeten (anderzijds) bijzonder klein zijn om lang te kunnen zweven. Deze neveleffecten worden geproduceerd door minerale oliën. Deze diffunderen niet. Dat is een nadeel wanneer je de rook snel kwijt wilt (elk voordeel heb ze nadeel). Ook laat olie een vettig residu achter.

De praktijk

Het lijkt er dus op dat nevel had kunnen volstaan voor de lichteffecten, in plaats van minerale olie te gebruiken (zoals de lichttechnieker mij vertelde, maar verder heb ik daar geen bevestiging van) (waaruit je eventueel kan afleiden dat ik informatie afkomstig van een technieker die een zaal vol dichte mist normaal vindt niet helemaal betrouw). De pagina van ArboPodium is overigens zelf een mooi voorbeeld van basale fouten. De definities van nevel, mist en rook zijn niet goed afgelijnd, noch qua dichtheid, noch qua samenstelling. De structuur van de tekst laat ook te wensen over; zowat halverwege staat een subtitel "Rook op het toneel maakt lichteffecten krachtiger maar kan de voorstelling versluieren", met daaronder informatie die in het deel erboven ook al vermeld is, alsof iemand een geherstructureerde versie heeft willen maken, maar het origineel heeft laten staan. Wat ik er wel van onthoud, en zelfs onderstreep: nevel is het meest gebruikte effect voor bewegend licht.

De gebrekkige aspectscheiding in de beschrijvingen van nevel, mist en rook kan ook in de praktijk misverstanden veroorzaken. Als je een 'rookmachine' bestelt om nevel te maken (omdat 'rookmachine' de gangbare benaming is), en niet benadrukt dat je nevel nodig hebt, dan riskeer je rook te krijgen omdat de podiumtechnicus met die machine doet wat hij daar meestal mee doet, nl. rook maken. Een onwrikbaar geloof in de professionaliteit van de technieker kan er vervolgens voor zorgen dat je je daar geen vragen bij stelt. Nog verdere vervaging, bij podiumtechnici en/of organisatoren, leidt tot de algemene opinie dat je rook nodig hebt om lichteffecten te maken. En probeer daar maar eens doorheen te prikken.

Nut

Zijn lichteffecten noodzakelijk? De vraag lijkt mij legitiem, want als je geen lichteffecten voorziet heb je allicht geen rookmachine nodig. De lichteffecten maken naar verluidt deel uit van de ervaring van een concert. Als luisteraar heb je daar uiteraard niets aan te zeggen, dus je moet die effecten erbij nemen, maar dat kan ook positief zijn. Als het orkest "Aurora Borealis" van Rossano Galante speelt, dan is een groene imitatie van het Noorderlicht misschien wel op zijn plaats, zou je denken.

Als je de indrukwekkende reeks opnamen van dit werk op YouTube nakijkt (met hier en daar een vreemde item die Google allicht veel geld opbrengt), dan vind je er wel enkele met een beeldprojectie van het Noorderlicht, maar geen enkele (taal is soms een vreemd ding) met groene lampen en rook. Dat sommige van de betere opnames (waaronder deze) zelfs geen beeld hebben, alleen klank, is alvast niet van aard om mijn hang naar visuele effecten aan te wakkeren. Tegelijk is dat geen waardevolle visie, vermits ik niet kan spreken voor anderen; het is immers niet uit te sluiten dat bezoekers (en/of organisatoren?) wél worden begeesterd door lichteffecten.

Anderzijds, als de lichteffecten er zijn, zijn ze dan altijd positief? Enkele bedenkingen.

• Ook hier weer een persoonlijke visie als muzikant, die al dan niet wordt gedeeld door anderen die mee op het podium zaten. Voor een muzikant is een goed zicht op zijn partituur uiteraard belangrijk. De pagina's moeten volledig en best zo uniform mogelijk verlicht zijn, wat meestal afdoende wordt gerealiseerd met een aangepast lampje op de pupiter. Wat je als muzikant liever niet hebt is ineens groen licht op je blad, of erger nog, afwisselend groen en rood, of nóg erger, flitsen van voorbij scherende gekleurde lichtstralen. Dus in mijn opinie hebben muzikanten liever geen lichtshow. Dat wordt alvast niet tegengesproken door die reeks YouTube filmpjes.
• In de kabel tussen de muziek en het groen licht zit een kink. De componist schrijft een in vele opzichten fantastisch stuk muziek, en noemt dat "Aurora Borealis". Dan heeft groen licht een verband met de titel, maar daarom nog niet met de muziek, zoals je dat bv. wel hebt bij Walt Disney's uitvoering van de Tovenaarsleerling van Paul Dukas. Algemeen: programmamuziek vertelt een verhaal dat je zou kunnen ondersteunen met licht of video; abstracte muziek doet dat niet, wat visuele ondersteuning weinig zinvol maakt.
• Een vraag als 'geef je een concert of geef je een lichtshow?' is uiteraard tendentieus, maar evengoed terecht. Lichteffecten die de muziek ondersteunen kunnen leuk zijn, maar zijn ook moeilijk te produceren (groen licht bij Aurora Borealis is nog simpel), vooral op het vlak van synchronisatie, en dan vervalt ook de visuele ondersteuning van een muzikale uitvoering door lichteffecten. Bovendien vragen niet alle partituren om lichteffecten (in feite geen enkele, bij mijn weten; het zijn organisatoren en lichtinstallatieverhuurders die dat doen), wat het nut echter niet uitsluit. Er zijn uiteraard veel criteria die hier een rol spelen (bv. gewoontevorming…). Mijn ervaring bij meerdere concerten, thuis en elders, is dat lichteffecten meestal op zichzelf staan, en geen toegevoegde waarde bieden. Maar zoals gezegd, anderen kunnen daar anders over denken.
• Verdergaand op het vorige punt: ik weet ongeveer wat de organisatoren denken van lichteffecten, maar niet wat het publiek ervan denkt. Bovendien moeten we ook hier enkele aspecten scheiden, nl. toegevoegde waarde bij de muziek (niet realiseerbaar), of bij het concert (wel realiseerbaar). In de beide gevallen is de appreciatie van de lichteffecten door het publiek voor mij een onbetreden terrein. Maar zoals het artikel van ArboPodium zegt: je kan lichteffecten gebruiken om andere redenen, bv. "om gebreken in de voorstelling aan het oog te onttrekken", of "om de huur van dure lichtapparatuur te verantwoorden". Anders gezegd: zonder lichteffecten wordt de verlichting ineens een pak goedkoper.
• Verder kan de mate waarin je als muzikant bereid bent de nadelen van een lichtshow erbij te nemen afhankelijk zijn van de kwaliteit van het lichtspel, en/of van de bijdrage daarvan aan het concert, en/of van de mogelijkheid om je mening daarover te ventileren.

Nog uit ArboPodium:

• Bij iedere machine en vloeistof hoort een MSDS, een ‘material safety data sheet’. Hierin wordt melding gemaakt van de geadviseerde maximale concentratie van het product. Er worden blootstellingslimieten gegeven waarbinnen veiligheid gegarandeerd wordt. Zowel op olie als op glysol gebaseerde producten zijn chemische producten. Mensen met astma of andere allergische reacties kunnen irritaties ondervinden van rookeffecten die door hitte ontstaan. Ik ken minstens één persoon die klaagde van last op de luchtwegen, en een andere die irritatie aan de ogen ondervond. Er is geen verdere navraag gedaan naar de ervaring van het brede publiek.
  
• Belangrijk is om niet alleen te letten op wat het publiek ziet maar ook op het zicht van de spelers. Mist en nevel kunnen gevaren onzichtbaar maken. Laag zijlicht heeft de neiging de exit van spelers lastig te maken, met rook is er helemaal niets te zien. Dat is een oplosbaar probleem door licht te maken waar de spelers moeten lopen. Het is goed om dit op voorhand te bedenken. Rook moet al héél dik zijn om de dirigent onzichtbaar te maken. Anderzijds geeft een verminderde zichtbaarheid van de dirigent al een risico op het missen van subtiele aanwijzingen door de muzikanten, en in die zin is dit een ongewenste stressbron voor muzikanten die wat verder zitten. En dan hebben we het nog niet gehad over valrisico's in het publiek, in een zaal die vol dichte rook hangt.
  
• Verschillende soorten rook verplaatsen zich op een verschillende manier door de ruimte – en dat beïnvloedt het effect. Het type rook en de door warmteverschillen veroorzaakte luchtstromen bepalen waar, met welke intensiteit en hoe lang de rook zichtbaar is. Wanneer een voorstelling één dag in een theater staat en de luchtbehandeling tijdens de voorstelling anders is afgesteld dan bij het bouwen zal het rookeffect onvoorspelbaar zijn. Rook is buitengewoon spannend maar tamelijk oncontroleerbaar. Geen goede variabele bij een uitgekiende voorstelling. Dus je zou wel rook willen gebruiken voor lichteffecten, maar die rook is eerder onvoorspelbaar. Lijkt mij ook een ongewenste stressbron, en werd ook bewezen in de praktijk: te veel rook bij het begin van het concert, bijna geen meer bij het einde. Bovendien, als het 'gedrag' van de rook dan toch onvoorspelbaar is, dan heeft lichteffecten repeteren, m.a.w. rook bij een repetitie, weinig of geen zin, maar moet je integendeel zorgen dat zo veel mogelijk variabelen onder controle zijn bij de uitvoering. Op een repetitie kan je bv. geen rekening houden met de warmte die door het publiek wordt geproduceerd (!).

Continuïteit

Dit gaat over het behouden van de gewenste luchtvulling (hetzij nevel, mist of rook). Hierboven is al uitgelegd dat dit vooral te maken heeft met diffusie en neerslag. Als de nevel bestaat uit water, en het water diffundeert, dan verdwijnt de nevel. Je kan nevel niet beletten te diffunderen, en zeker niet op een warm podium of onder hete lampen (voor lichtshows zijn LED-lampen populair, omdat die weinig warmte produceren). Je kan wel proberen water te vangen in een film van olie, die minder snel diffundeert. Je zou ook puur olie kunnen gebruiken, maar die heeft dan weer andere nadelen. Een fysisch effect is immers dat een vloeistof gaat neerslaan als er (te) veel van in de lucht hangt. En als er dan olie rond zit krijg je een vettige boel. In de praktijk blijkt dat echter nogal mee te vallen; meestal wordt een mengsel van water en olie gebruikt om een evenwicht te vinden tussen continuïteit en neerslageffect.

In de praktijk heb je  nog een tweede probleem met continuïteit. Op een dansfeest, waar continu muziek wordt gedraaid, verwacht je ook een continu lichteffect, en dan ook continu luchtvulling. Daarvoor moet je enkel de verdamping compenseren met nieuwe productie. Maar op een concertpodium voorzie je nevel als ondersteuning van lichteffecten, en als je die effecten niet nodig hebt bij elk muziekstuk, heb je wel een probleem, want je geraakt niet zomaar van die nevel af. Voor de hand liggende oplossing: je voorziet continu nevel en lichteffecten, ook als je ze niet nodig hebt. Basale fout: systeem van het zevende knoopsgat. Als je elk stuk van lichteffecten voorziet, ook als dat niet nuttig is, dan ziet het publiek de lichteffecten als behorend bij het concert, en niet bij een bepaald stuk, en verdwijnt het bedoelde effect bij een stuk waar het wel nuttig zou zijn. Als je bij 'The Seal Lullaby' betekenisloos rood licht schenkt verliest het groen licht bij 'Aurora Borealis' ook zijn betekenis. En als je bij 'The Seal Lullaby' geen lichteffecten produceert hangt die nevel daar voor niets te hangen. En zeker als er mist hangt in plaats van nevel is dat eerder vervelend voor het publiek. En om de hele tijd lichteffecten te voorzien omwille van één stuk in het programma moet je wel heel erg begeesterd zijn.

Techniek

Over rookmachines en vloeistoffen is hierboven al één en ander gezegd bij Onderscheid. Je kan meer informatie vinden op de site van PartyDJ, bij Rookvloeistof. Daar zie je bv. bussen voor 'Light Fog' en 'Heavy Fog', wat meteen één van de productieparameters verduidelijkt: de vloeistof bepaalt deels of je een lichte of een zware mist produceert (variërend gehalte aan olie). De andere grote parameter is uiteraard de productiecapaciteit van de machine. Een 'zware' machine heeft een hoog elektrisch vermogen, en kan daardoor in een bepaalde tijd meer vloeistof verdampen door verwarming. Een ventilator of een drijfgas (doorgaans CO₂) (het gebruikte drijfgas mag geen O₂ bevatten omwille van brandgevaar) zorgt voor het uitstoten van de geproduceerde nevel/mist/rook naar de te vullen ruimte. De belangrijke parameter is de verdamping, niet het debiet; als je het debiet vergroot krijg je meer volume, maar met een lagere concentratie. En een lagere temperatuur, wat dan weer de verdamping beïnvloedt. Met andere woorden: de diverse parameters moeten goed op elkaar afgesteld zijn om het gewenste resultaat te krijgen.

Locatie

Rookbron

Áls je al lichteffecten wil, dan heb je ze allicht nodig op het podium. As je daarbij nevel wil gebruiken, dan heb je dus ook nevel nodig op het podium, en niet elders. Het concert in kwestie speelt in een sporthal. Een groot podium is opgebouwd in de breedte van de zaal, met een gang aan weerszijden erlangs, en erachter, als doorgang voor technici en muzikanten. Tussen podium en doorgang hangen hoge zwarte gordijnen, aan een rail waar ook een resem op afstand bestuurbare lampen aan hangen. De rest van de hal dient voor zowat 800 stoelen, en voor de pupiters van de klank- en lichttechnici.

De plaats waar de rookmachine staat is misschien nog het meest absurde aspect van de hele situatie: in de doorgang links naast het podium, achter het gordijn. Hoe moet die rook dan op het podium geraken? Als je een zware machine goed vroeg opzet, en goed laat 'doorstoken', hangt op de duur de hele zaal vol rook, en uiteraard ook het podium, maar dat kan toch niet de bedoeling zijn? En toch zijn er mensen die dat normaal vinden…

Achter het podium is een deur die leidt naar aanpalende ruimten, een gelegenheidsartiesteningang in feite. Aan de andere kant van de hal is een doorgang naar een vlakbij gelegen kleinere zaal, waar de gasten in de pauze iets kunnen drinken. In de pauze staan de deuren dus open aan beide zijden van de hal, en dan houdt je geen rook meer binnen. Met als gevolg dat de tweede helft van het concert zo goed als zonder rook werd gespeeld. Op het einde was er zelfs geen nevel meer te zien. Nochtans heb ik dáárover niemand horen klagen…

Rookdetectie

Als er in de ruimte waar je rook produceert rookmelders hangen heb je nog een probleem extra. Op diverse online fora (bv. hier) kan je immers lezen dat rookmachines tamelijk snel een rookalarm laten afgaan. Dus als een zaal vol dichte rook hangt zonder dat een alarm afgaat kan je er donder op zeggen dat het alarm is uitgezet. Dan veronderstel ik nog dat de muziek niet zó luid staat dat je het afgaande alarm niet eens hoort. En dat er geen stille koppeling is naar de brandweerkazerne; je wil immers niet opeens de brandweer de zaal zien binnenstormen (want pompiers doen het als ze uitgerukt zijn). Niettemin, voor het uitschakelen van rookmelders bestaat er normaal een procedure; uitschakelen is in bepaalde omstandigheden toegestaan, doorgaans met voorwaarden die de veiligheid garanderen (bv. aanwezigheid van bevoegde personen). Als er wel brand uitbreekt, en de rookmelders zijn zonder toelating van de brandweer uitgeschakeld, dan trekt de verzekering zich terug, en ben je de sigaar (die rookt door verbranding).

Bediening

Traagheid

Productie van (veel) rook is een traag proces. Zelfs met apparatuur met een elektrisch vermogen van 2kW duurt het uren om een volwaardige sporthal vol rook te hangen. En elk traag proces is moeilijk te sturen met een aan/uit methode, zeker als de stabiliteit van het resultaat nogal oncontroleerbaar is (zie hoger bij Nut), en al helemaal als de productielocatie niet deugt (zie hierboven bij Locatie).

Gluren bij de buren

Ik zag en hoorde een ander concert 's anderendaags, in de concertzaal van een naburig cultureel centrum. Ook een groot harmonieorkest, ook lichteffecten, met lichte mist, geproduceerd direct op het podium. Bij de luisteraars in de zaal geen druppeltje nevel/mist/rook te zien. Dus het kan. Blijft toch nog de vraag of de lichteffecten iets bijbrachten. Ik ben allicht bevooroordeeld, maar ik denk van niet, vooral omdat er ook een videoprojectie voorzien was die paste bij de muziek (veranderend bij elk stuk, maar verder zonder synchronisatie), en evengoed kon dienen om visueel ingestelde luisteraars te plezieren. In elk geval waren de lichteffecten subtiel genoeg om niemand te storen. Anderzijds merkte je het gebruik van lichteffecten vooral aan de rook die af en toe wordt toegevoegd, eerder dan aan de lichtstralen (die trouwens niet bewogen), en in die zin leidde de rook dan weer eerder áf van de muziek.

Collectief onbewustzijn

Het probleem van de dichte rook in de zaal doet zich al jaren na elkaar voor. Ik heb heel wat mensen van wie ik het niet verwachtte de rookoverproductiepraktijk weten steunen, onder meer met de bedenkelijke bewering dat het gaat om zuivere waterdamp (ik ben niet zeker of vapers wel objectief zijn op dit vlak; zie ook hier). Hier moet ik wel denken aan de beschrijving van het groepsdenken door James Reason in A life in error; kijk maar na bij Hoofdstuk 8, waar verschillende van de voor groepsdenken kenmerkende gedragingen hier van toepassing zijn. Misschien toont The intelligence trap ook nog een paar verbanden.

Anderzijds, als je ziet dat er voor elk variabel aspect (nl. nevel/mist/rook, nut, continuïteit, productie, locatie en bediening) problemen opdoken, hetzij door betreurbare menselijke beslissingen, hetzij door technisch gebrek aan controle, dan is het niet zo verwonderlijk dat er vreemde en vervelende toestanden ontstaan.

Conclusie

Misschien is dit wel het vreemdste probleem dat ik al ooit nader bekeken heb, mogelijk door de combinatie van de belangrijkste basale fouten (vlag-en-ladingproblemen en gebrekkige aspectscheidingen) met de eigenaardigheden van de menselijke geest en met persoonlijke betrokkenheid. Er is echter meer duidelijkheid ontstaan door diverse aspecten te scheiden en ze apart te bekijken. Een objectieve analyse vermijdt bovendien de vraag wie nu precies een oen is, of zich als dusdanig gedraagt, en wie niet, waardoor lange-termijn-spanningen kunnen vermeden worden. Mijn conclusie, eens te meer: begrip van basale fouten is positief voor het sociale weefsel.

Ook voor het bedenken van oplossingen kunnen we ons baseren op de aspecten die we bij de analyse uiteenrafelden. Bijvoorbeeld:

• Nevel, mist en rook: wat we nodig hebben is wel nevel, geen mist, geen rook, en dan moeten we nevel bestellen.
• Nut: ernstig overwegen of lichteffecten voldoende toegevoegde waarde hebben, rekening houdend met de nadelen (indien niet, dan vervallen alle andere problemen!). Terloops zie ik hier een foutsequentie: als je ergens een nadelige beslissing neemt, dan krijg je ook te maken met alle gevolgen daarvan. Dit geldt ook omgekeerd: als je te veel randproblemen tegenkomt (bv. klachten over rook) moet je misschien zoeken naar de oorzaak (bv. onnodige lichteffecten), en die wegwerken.
• Continuïteit: een systeem installeren is maar OK als je ook de parameters beheerst die de resultaten daarvan bepalen; als dat niet het geval is moet je misschien geen of een ander systeem installeren. Ik zie een verband met nóg een basale fout, nl. de foutieve procedure, in dit geval een ontbrekende procedure.
• Techniek: de beste oplossing bespreken met de leverancier van het apparaat (commerciële insteek), en overleggen met lichttechnici in andere organisaties, bv. culturele centra (praktische insteek!). Door verschillende bronnen te raadplegen worden eenzijdige visies vermeden.
• Locatie: bv. centraal achteraan op het podium, in de hoogte (t.b.v. minimale instabiliteit); afstandsbediening maakt de locatiekeuze eenvoudiger.
• Bediening: continu bedrijf, met een debiet dat de diffusie compenseert, enkel in de perioden waar lichteffecten nodig zijn.

Bijwerking 23-05-2023

Navraag bij de buren heeft nog wat extra informatie opgeleverd.

• Nevel-mist-rook – Het gaat wel degelijk om nevel, in vaktermen 'haze' (Engels voor nevel). Het producerende toestel is een 'hazer', dus eentje dat specifiek voorzien is op nevel.
• Nut – Er waren geen specifieke lichteffecten gevraagd; de regie werd overgelaten aan de podiumtechnicus.
• Continuïteit – De gebruikte vloeistof is geoptimaliseerd voor continuïteit. Volgens de fabrikant kan de nevel tot vier uur blijven hangen, allicht in de veronderstelling dat er geen luchtstroom is.
• Techniek – Er wordt gebruik gemaakt van een toestel in twee delen, een compressor en een vernevelaar die werkt met een vloeistof specifiek voor nevel. De compressor staat in de kelder, zodat op het podium de nevel geluidloos kan geproduceerd worden. Een lichte ventilator zorgt voor een snelle verspreiding.
• Locatie – Door de splitsing in twee delen is het nevelproducerend deel kleiner (41*20*33 cm) en lichter (toch nog 12 kg). Het wordt opgehangen in de coulissen, op 2 m hoogte (niet storend voor de muzikanten), meestal één links en één rechts, voor een uniforme dichtheid. Optische rookmelders worden uitgeschakeld omdat ze ook reageren op nevel; temperatuurmelders blijven actief.
• Bediening – De hazer wordt ingeschakeld een half uur voor het concert, en produceert nevel gedurende zowat vijf minuten. Om de nevel op peil te houden wordt een timer ingesteld die vanuit de regiekamer de compressor in de kelder elke minuut enkele seconden laat werken. De dichtheid van de nevel wordt gecontroleerd door de instelling van de timer.

De scheiding van de aspecten is ook hier weer een handig hulpmiddel om het geheel te beschrijven.

Bijwerking 27-12-2023

Onze naburige vrienden gaven een nieuwjaarsconcert, opnieuw in de concertzaal van het cultureel centrum. Muzikaal een interessante beleving, visueel niet echt. Blijkbaar hadden ze iets veranderd aan de nevelproductie, die al aardig op mist begon te lijken. Je kon niet zien waar de mist vandaan kwam, maar hij was er wel duidelijk, en zeer constant. In die mate zelfs, dat het zicht op het orkest vanuit de zaal zonder meer werd gehinderd. Op die twee of drie momenten na dat een lichtbundel bewoog was er bovendien geen sprake van lichteffecten. In de zaal was er nauwelijks iets te zien van mist, al goed. Dat betekende wel dat je het publiek beter kon zien dan het orkest. En het orkest mocht toch gezien worden, of niet? Anders hadden ze wel een CD uitgebracht of de muziek gestreamed of zoiets. Onbegrijpelijk. Blijkbaar heerst er in veel orkesten een blind vertrouwen in podiumtechniekers die vinden dat er bij zo'n concert mist moet hangen, zelfs als die nergens voor dient (!). Hoe absurd kan het worden? Dit moeten wij beter kunnen.