Ontgroeien
Noot vooraf: wat is ontgroeien?
Van Dale online:
ontgroeien (ontgroeide, is ontgroeid) – 1 te groot worden voor iets: de schoolbanken ontgroeid, volwassen
Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse Taal v.12:
ontgroeien (onoverg.; ontgroeide, is ontgroeid), 1 (w.g.) groeiend te voorschijn komen uit: goddelijke bloemen, den drachtigen grond ontgroeid (Van Looy); 2 zoveel groeien dat men voor iets te groot wordt: aan die kleren is het kind ontgroeid; (meestal fig.) de kinderschoenen, de schoolbanken, de ouderlijke tucht ontgroeid; die jongens ontgroeien me, ik begin mijn zeggenschap over hen te verliezen. (1) Mijn papieren Van Dale is 30 jaar oud (en te zwaar (6.1 kg) en te duur (nieuw €180) om ecologisch weg te gooien). In die tijd was "te voorschijn" blijkbaar correct, nu is het "tevoorschijn". (2) Waarom zou de online Van Dale zoveel minder informatie geven dan de papieren versie? Vereenvoudiging voor een groot publiek? Of commerciële overwegingen…?
Het verband tussen economische groei en het klimaatprobleem duikt regelmatig op in de media. Bezorgde groepen wijten het klimaatprobleem aan de economische groei, en vinden bijgevolg dat de groei moet gestopt of beperkt worden. In dat kader werd van het Engelse begrip 'growth' het alternatieve begrip 'degrowth' afgeleid (mogelijk via het Franse 'décroissance', door André Gorz al gebruikt in 1979), dat uitgroeide tot een sociaal-ecologische beweging.
(Tussen haakjes: behalve bij sommige titels biedt tekst in vet groen een link naar achtergrondinformatie.)
'Degrowth' wordt in het Nederlands letterlijk vertaald als 'ontgroei'. Dat is problematisch. Growth en degrowth zijn zelfstandige naamwoorden, net als groei, maar 'ontgroei' blijkt niet te bestaan. In het Nederlands zijn zelfstandige naamwoorden die met 'ont' beginnen allemaal gebaseerd op een werkwoord, zoals bv. 'ontdekking' en 'ontdekker' zijn gebaseerd op 'ontdekken'. Het voorvoegsel 'ont' betekent zoveel als "ongedaan maken". Vreemd genoeg wordt die logica niet altijd doorgetrokken, bv. bij 'ontdooien', dat dus eigenlijk 'ontvriezen' had moeten zijn. 'Ontroeren' is ook een speciaal geval, en 'ontij' begint met 'on', niet met 'ont'. Andere voorbeelden zijn 'ontspanning' (het wegnemen van spanning) en 'ontgroeiing' (het voor iets te groot worden; zie hoger). Van Dale online zegt vandaag over 'ontgroeiing': "het woord is verkeerd gespeld of het staat niet in het gratis woordenboek" ('vergroeiing' wel, dus aan de dubbele i hangt het niet :-); bij 'ontgroei' krijg je simpelweg de verklaring van 'ontgroeien'. In mijn Grote Van Dale van 1992 komt 'ontgroeiing' ook al niet voor, evenmin als 'ontgroei' trouwens. Het zou mij anderzijds niet verbazen als 'ontgroei' ooit wel in woordenboeken opduikt, vermits de Taalunie vrijheid en inclusiviteit tegenwoordig belangrijker vindt dan de stabiliteit van een standaardtaal; zie Normen en taalevolutie. In elk geval: het zelfstandig naamwoord 'ontgroei' bestaat niet.
Initiatieven die gebaseerd zijn op een onbestaand woord als 'ontgroei', worden zelden ernstig genomen. Dat knaagt aan de geloofwaardigheid van de hele 'ontgroei'-beweging (een speciaal vlag-en-ladingprobleem). Gewenning helpt een beetje, maar lost het probleem niet op; ik probeer het te omzeilen door het werkwoord 'ontgroeien' te gebruiken als titel. Verderop in de bespreking van Weg van degrowth leidt dat overigens tot een 'ontdekking'.
Overzicht
'Ontgroeien' is hier dus de rode draad. Hieronder worden maar liefst 13 nieuwsberichten becommentarieerd, over verschillende gerelateerde onderwerpen, maar met één grote boodschap: we zijn niet goed bezig met de aarde; moeten we niet 'ontgroeien'? Veel van deze berichten zijn afkomstig van Anne Snick, lid van de Club van Rome, en luis in de pels van het kapitalisme. Enkele van haar artikelen vormden in feite de aanleiding om één en ander op een rijtje te zetten.
Dit blogartikel is uiteindelijk een marathon geworden. Maar geen zorg, ik heb een samenvatting voorzien van elke artikelbespreking, zodat je, in deze tijd van jammerlijke hyperefficiëntie, een hapklaar overzicht krijgt. Waarom je dan de rest nog zou moeten lezen, vraag je? Geen idee. Omwille van de diepgang misschien? Probeer het zelf eens, en laat het mij weten. Hier en daar zit wat ergernis, maar ook enkele verrassingen.
1 – Om de verwoesting te stoppen, moeten we naar een ander model – Interview met Jaap Tielbeke, door Dirk Vandenberghe in Trends/Knack, 3 november 2021.
– Het artikel – Klimaatjournalist Jaap Tielbeke stelt in zijn boek "Een beter milieu begint niet bij jezelf" dat niet individuele consumenten, maar wel overheden en bedrijven verantwoordelijk zijn voor het aanpakken van klimaatverandering. Hij wijst naar ons economisch systeem, met oneindige groei en kapitaalaccumulatie, als fundamentele oorzaak van ecologische schade. Volgens Tielbeke zijn technologische innovaties alleen niet genoeg; veel oplossingen binnen het huidige systeem zijn volgens hem schijnoplossingen die structurele problemen niet aanpakken.
– De commentaar – Meteen een sterk artikel in deze reeks. Dat ons economisch systeem gebaseerd is op kapitaalaccumulatie triggert het vermoeden dat kapitalisten groei promoten net omdat die de kapitaalaccumulatie mogelijk maakt, waarbij innovaties en vermindering van ongelijkheid de klassieke drogredenen zijn. Zodra we daarvan uitgaan dringen zich een aantal maatregelen op die mogelijk wél een verschil zullen maken. Tegelijk volgt hier de bevestiging van een reeds langer sluimerende basale fout: symptoombestrijding (bij deze geregistreerd).
2 – De ontgroei-agenda zit vol mythes – Marc De Vos in Trends, 8 november 2021.
– Het artikel – De Vos beweert dat ontgroeien een mythe is, en funest is voor de planeet en de mens, en dat de weg naar duurzaamheid ligt in meer technologische innovatie, sneller, breder en dieper. Economische groei is onlosmakelijk verbonden met menselijke creativiteit en vrijheid. Het kapitalisme stimuleert innovatie, wat uiteindelijk leidt tot welvaart en welzijn. De Vos zegt dat welvarende landen per eenheid welvaart minder energie verbruiken en minder vervuilen, dankzij technologische vooruitgang.
– De commentaar – Dit is vermoedelijk een reactie van De Vos, een beenharde neoliberaal, op het interview met Jaap Tielbeke van 5 dagen eerder. De typisch kapitalistische reactie van De Vos raakt nauwelijks de grond, en lijkt vooral bedoeld om de polarisatie te bestendigen, en verandering tegen te gaan. Zijn kritiek op 'ontgroei' is gebaseerd op een eenzijdige neoliberale interpretatie en een overschatting van het belang van technologische innovatie. Als voorbeeld van kapitalistisch narratief kan het artikel tellen, maar het schiet door: kapitalisme in zijn blootje.
3 – We kunnen de klimaatcrisis niet oplossen – Interview met Lisa Doeland, door Dirk Vandenberghe in Trends, 10 november 2021.
– Het artikel – Doeland vindt dat we het idee van controle moeten loslaten, en moeten gaan doemdenken, niet uit fatalisme, maar als realistische denkhouding. We moeten erkennen dat uitsterving en verval al bezig zijn, en dat wij onderdeel zijn van het probleem, en niet erbuiten staan. We moeten afstappen van toxische positiviteit, en niet meer hopen dat alles kan blijven zoals het is. Individueel gedrag is niet voldoende om het tij te keren, en grote technologische oplossingen zijn vaak illusies; systemische verandering is nodig.
– De commentaar – Filosofe Lisa Doeland promoot doemdenken als basishouding, wat door de aard van het begrip wel verwarring veroorzaakt. Haar idee lijkt simpelweg overeen te komen met de eerste stap in de basiscyclus van probleemoplossing, nl. de probleembeschrijving. De boodschap is uiteindelijk: steek je kop niet in het zand; als je een probleem wil oplossen moet je het eerst benoemen. Maar de omweg via doemdenken is niet efficiënt, en haar afwijzing van de circulaire economie doet vragen rijzen.
4 – Ons economisch model op basis van groei is disfunctioneel – Interview met Anne Snick, door Bart Vereecke, Trends, 23 maart 2022.
– Het artikel – Dit is een soort inleiding tot de klimaatproblematiek. Volgens Snick, systeemdenker en lid van de Club van Rome, is ons huidige economische model, dat gebaseerd is op eindeloze groei, niet houdbaar. Vijftig jaar na het rapport "Grenzen aan de groei" blijkt dat de wereld weinig heeft gedaan met de waarschuwingen. Snick pleit voor een andere visie op economie en samenleving, die rekening houdt met de grenzen van de natuur. De huidige focus op groei is destructief, en verandering is noodzakelijk én mogelijk, maar wordt belemmerd door gevestigde belangen, internationale concurrentie en een reductionistisch wereldbeeld.
– De commentaar – Voor wie nog nooit van de Club van Rome gehoord heeft is dit een handige inleiding. Opvallende aspecten die duidelijk worden in het interview: het rapport "Grenzen aan de groei" is al vijftig jaar oud, maar met de waarschuwingen is niets gedaan, dus is er een kracht die tegenwerkt, en dat is het kapitalisme. De Club van Rome is ook een promotor van het ontwikkelen van een systeemvisie, die noodzakelijk is voor het effectief oplossen van complexe problemen, maar zelf ook complex is. In het kort: de Club van Rome heeft gelijk, maar krijgt het niet; het lot van veel welmenende experten.
5 – De realiteit van het kapitalisme is dat mensen altijd meer willen – Interview met Martin Wolf, door Ruben Mooijman in De Standaard, 18 maart 2023.
– Het artikel – In zijn boek "De crisis van het democratisch kapitalisme" onderzoekt Wolf de bedreigingen voor de democratie in een tijd van groeiend wantrouwen tegenover het politieke establishment. Volgens Wolf voelen veel burgers zich niet langer vertegenwoordigd, wat leidt tot de opkomst van populistische bewegingen en het verdwijnen van traditionele partijen. Hij pleit voor een herwaardering van "gedeeld burgerschap" of patriottisme als bindmiddel in democratische samenlevingen. Wolf denkt dat economische groei niet gestopt kan worden, maar dat we de negatieve gevolgen ervan, zoals ongelijkheid en klimaatverandering, via technologische innovatie moeten beheersen.
– De commentaar – Nieuw aspect in deze reeks: bedreigingen voor de democratie. Wolf's analyse is eerder paradoxaal: hij biedt een diagnose van de crisis van het democratisch kapitalisme, overigens zonder het kapitalisme te bekritiseren, maar zijn oplossingen blijven steken in technocratisch idealisme en hervormingsoptimisme, precies de houding die bij burgers het wantrouwen voedt.
6 – Weg van degrowth: de functionaliteit van de economie moet de parameter voor haar succes worden – Anne Snick in Trends, 3 juli 2023.
– Het artikel – De conferentie over degrowth in het Europees Parlement kreeg uiteenlopende reacties in Vlaanderen, mede door de verwarrende en polariserende term 'ontgroei', die weerstand oproept, terwijl de kern van de boodschap dringend en redelijk is. Snick benadrukt dat de huidige economie meer natuurlijke hulpbronnen verbruikt dan de aarde kan aanvullen. Het probleem zit niet in het feit dát er groei is, maar in wat er groeit. De economie moet herdacht worden, en niet langer gemeten worden via het BBP of financiële winst, maar via de functionaliteit, het vermogen van de economie om welzijn en duurzaamheid te bevorderen.
– De commentaar – Snick constateert dat het draagvlak voor 'degrowth' of 'ontgroei' niet breed is. Dat dit het geval is bij de meeste maatschappelijke problemen wijt ik aan de invloed van basale fouten; dit artikel toont dat nog maar eens. De term 'regrowth' invoeren om 'degrowth' te vervangen gaat dat niet veranderen. Wat wel zou kunnen helpen is de term 'ontgroeien' te gebruiken zoals dat beschreven is in de Grote Van Dale (zie hoger): we moeten de groei ontgroeien.
7 – We staren ons blind op de milieuwinst die CO2-neutrale, traceerbare of recycleerbare producten ons beloven – Anne Snick in Trends, 3 november 2023.
– Het artikel – Het boek "Speak up now! Marketing in times of climate crises" suggereert dat marketing zich eindelijk in dienst stelt van duurzame consumptie, in plaats van louter te verleiden tot overconsumptie. Maar Snick heeft haar bedenkingen. Duurzame producten volstaan niet zolang het achterliggende marktsysteem winst boven ecologische en sociale waarden stelt. Recyclagemogelijkheden worden niet benut, zolang dumping elders goedkoper is. Groene marketing is pas zinvol is als ze ook groei en consumptiedwang ter discussie stelt. Marketing kan dus alleen écht bijdragen als ze ook een duurzaam wereldbeeld aanprijst. Dat vraagt om een fundamentele heroriëntatie van beleid, bedrijfsmodellen en consumentenmentaliteit.
– De commentaar – Snick is kritisch t.o.v. groene marketing, en ik denk dat ze gelijk heeft. Marketing is verstrengeld met de actuele economie, en wordt veel meer aangestuurd door de economische realiteit dan door consumentenmentaliteit. De hoop van Snick dat marketing duurzaam of deugdzaam zou worden lijkt mij dan ook niet realistisch.
8 – Marx en Engels hadden gelijk: het kapitalisme werkt uitstekend – Interview met Johan Norberg, door Ruben Mooijman in De Standaard, 1 februari 2024.
– Het artikel – De Zweedse econoom Johan Norberg verdedigt het kapitalisme als de beste manier om de wereld vooruit te helpen. Hij vindt dat vrije markten hebben bijgedragen aan de afname van armoede, de stijging van de levensverwachting en de daling van wereldwijde ongelijkheid. Hij gelooft ook dat de oplossing voor ecologische problemen niet ligt in het beperken van de vrije markt, maar wel in de ontwikkeling van nieuwe technologieën binnen een vrije marktomgeving. Hij pleit voor een klein overheidsapparaat dat zorgt voor gelijke regels voor iedereen, terwijl de markt zijn werk doet.
– De commentaar – Een gelijkaardig interview met Trends vind je in Over gevaarlijke ideeën gesproken; het is dezelfde Norberg, maar het zijn andere vragen, dus niet per se verspilling van leestijd. In dit interview klinkt wel ongeveer dezelfde boodschap: het kapitalisme is OK, en welvaartsgroei is wat we nodig hebben, want anders zou de wereld naar de verdoemenis gaan. Dat een op winstmaximalisatie en groei gericht systeem echter niet in staat is om klimaatverandering en ongelijkheid op te lossen, wordt gemakkelijkheidshalve genegeerd. Ik heb de indruk dat Norberg, net zoals De Vos (art. 2), met opzet probeert te polariseren door het opzoeken van uitersten, met de bedoeling om de vrijheid van de kapitalisten toch maar te verdedigen, tegen alle gezond verstand in.
9 – Ondanks jarenlange inspanningen boert de circulariteit achteruit – Anne Snick in Knack, 9 februari 2024.
– Het artikel – Circulariteit is de mate waarin materialen worden hergebruikt, in plaats van ze telkens opnieuw te ontginnen tot ze op zijn. Het gebrek aan circulariteit wijst dan ook op een gebrek aan duurzaamheid, m.a.w. een beperkte houdbaarheid van de huidige omgang met de natuur.
– De commentaar – Deze sectie bevat enkel een samenvatting van het artikel, omdat ik daarin geen basale fouten zag.
10 – Waarom de rijken afschaffen een dom idee blijft – Artikel van The Economist in Trends, 12 april 2024.
– Het artikel – Zowel Hilde Robeyns in haar boek "Limitarisme" als Luke Hildyard in "Enough" stellen maatregelen voor om de ongelijkheid in de maatschappij te beperken. Beide auteurs krijgen stevige tegenwind van The Economist, die zelf onverwachts een handje wordt geholpen door ChatGPT.
– De commentaar – Ik ben het eens met Robeyns in Limitarisme, en vermoedelijk ook met Hildyard (maar die heb ik niet gelezen). The Economist valt beiden aan, met een behoorlijke dosis onredelijkheid, en bijgevolg ben ik het niet eens met The Economist, maar het lukte mij niet om dat ChatGPT aan het verstand te brengen (allicht omdat het dat ook niet heeft). Treffend is wel weer hoe redelijke pogingen om een oplossing voor het klimaatprobleem te bedenken, stevig worden aangevallen vanuit de economische hoek.
11 – Financiële groei is het doel van alle economisch handelen geworden, terwijl de mens en de natuur tot hulpmiddelen zijn herleid – Anne Snick in Trends, 6 juni 2023.
– Het artikel – Snick promoot het idee van een 'welzijnseconomie', waarin het eindeloze streven naar economische groei plaatsmaakt voor het bevorderen van welzijn, ongeacht groei. Milieurapporten tonen aan dat al zeven van de negen cruciale processen die de aarde stabiliseren, ernstig verstoord zijn. Om te overleven is een omkering van het economische denken noodzakelijk: welzijn moet centraal staan, niet groei. Sommige landen werken al aan die welzijnseconomie, terwijl enkele grote steden het voorbeeld volgen. Maar ondanks de opkomst van zgn. 'impactinvesteringen' blijft financiële winst vaak het belangrijkste doel.
– De commentaar – Opnieuw een terecht standpunt, dat anderzijds ook weer gebaseerd lijkt op het verlangen op een betere wereld, echter zonder de erkenning van de kwalijke menselijke kantjes. Voor het geval dat uit andere blogartikelen nog niet mocht duidelijk zijn: positiviteit toevoegen zonder negativiteit te verwijderen maakt een probleem groter, niet kleiner.
12 – Vermogens blijven fiscaal in het vizier lopen – Alain Mouton in Trends, 12 juni 2024.
– Het artikel – Een overzicht van mogelijke fiscale maatregelen die werden besproken tijdens de federale regeringsvorming in 2024.
– De commentaar – Dit dateert dus van vóór het regeerakkoord van begin 2025. Een meerwaardetaks is er niet gekomen, maar wel een solidariteitsbijdrage. Het verschil tussen beide, evenals details van fiscale maatregelen, vind je via enkele koppelingen.
13 – We zijn tegenwoordig allemaal klimaatmigranten – Anne Snick in Trends, 13 juni 2024.
– Het artikel – Vlaams minister van Omgeving, Zuhal Demir, en weerman Bram Verbruggen waren te gast in De Afspraak naar aanleiding van overstromingen in Voeren. Demir stelde maatregelen voor zoals het inzetten van een rampenfonds, het verbreden van rivieren en het aanvechten van bouwvergunningen om burgers tegen klimaatgerelateerde rampen te beschermen. Verbruggen uitte echter zijn zorgen over de toenemende frequentie van dergelijke catastrofes door klimaatverandering. Maar de vraag naar preventie van verdere klimaatverstoring werd niet gesteld. Mensen zijn vaak meer gefixeerd op rampen en noodhulp dan op hun eigen bijdrage aan de klimaatverstoring. Het besef groeit echter bij steeds meer mensen, organisaties en ondernemers dat economie en ecologie niet onverenigbaar hoeven te zijn.
– De commentaar – Snick lijkt meer te verwachten van de politiek dan die kan verwezenlijken; ook dát is weinig realistisch. Aan menig artikel van Anne Snick scheelt wel iets, wat mijn aanvankelijk enthousiasme over haar publicaties wel tempert. Tegelijk wijst dat op enkele ernstige gevaren bij de media. (1) We hebben de indruk dat daarin alle partijen aan bod komen, maar niettemin functioneert dat niet corrigerend. Alle partijen verdedigen hun eigen standpunt, maar ze communiceren niet onderling, en dat leidt enkel tot meer polarisering. (2) In zowat elk gefileerd artikel vind je gemakkelijk basale fouten, en het is de sterkste partij die daar het minste last van heeft.
Na deze 13 artikelanalysen volgen nog enkele extra secties:
Kapitaalaccumulatie – Wat betekent deze term, en wat is het verband met groei? Een korte analyse versterkt mijn idee dat groei en kapitalisme elkaar nodig hebben.
Conclusies – Een bedenking over de artikelenreeks, en enkele bijkomende aspecten, volgend uit de analyse.
1 – Klimaatjournalist Jaap Tielbeke hekelt schijnoplossingen: 'Om de verwoesting te stoppen, moeten we naar een ander model'
Dirk Vandenberghe, freelancejournalist, Trends/Knack, 03-11-2021
Niet de milieubewuste consument, wel de bedrijven en de overheden hebben de sleutel in handen om de klimaatontwrichting tegen te gaan, stelt de Nederlandse klimaatjournalist Jaap Tielbeke. "Ons economische systeem, dat gericht is op kapitaalaccumulatie en oneindige groei, veroorzaakt de verwoesting van de planeet." Met de deur in huis.
Met zijn boek Een beter milieu begint niet bij jezelf doorprikte filosoof en klimaatjournalist Jaap Tielbeke, redacteur bij De Groene Amsterdammer, de mythe van de groene consument als motor voor verandering. Dat was 2020; in 2022 volgde We waren gewaarschuwd. De sleutel om de klimaatontwrichting tegen te gaan ligt bij de overheden en de bedrijven, legt hij uit. En burgers hebben natuurlijk wel hun rol te spelen: als kiezer, demonstrant of activist, als mede-eiser in een rechtszaak voor een beter klimaatbeleid of als aandeelhouder van een vervuilend bedrijf, met als doel dat beleid te keren. Bij maatschappelijke vraagstukken verwacht de kiezer een oplossing van de politiek, maar in een particratie (bv. de onze) is dat niet bepaald evident, omdat het partijbelang boven het algemeen belang gaat. Tielbeke wijst hier op enkele mogelijkheden buiten de politiek.
Tielbeke wil erover (ervoor?) waken om 'de mens' (als een abstracte entiteit) aan te wijzen als schuldige voor de klimaatontwrichting (ervoor!)."We dragen niet allemaal een gelijke verantwoordelijkheid, niet in het veroorzaken van de crisis, en dus ook niet in het bijdragen aan oplossingen ervan", zegt hij. Klopt toch niet helemaal. Dat we niet allemaal een gelijke verantwoordelijkheid dragen is correct, ook al is die van veel burgers in onze contreien vrij hoog; kijk naar de gewichten van onze auto's. Maar dat wil nog niet zeggen dat de meest verantwoordelijken ook het meest moeten bijdragen aan oplossingen. Ten eerste hebben ze andere drijfveren dan een stabiele natuur (anders hadden we nu immers geen klimaatprobleem!) en die verander je niet zomaar, en ten tweede zijn ze waarschijnlijk niet eens het best geplaatst om autonoom oplossingen te bedenken. "Ons economische systeem, dat gericht is op kapitaalaccumulatie (vooral dát) en oneindige groei (dit zelfs niet per se, maar groei is wel een middel voor kapitaalaccumulatie), en waar de macht vooral bij de grote bedrijven ligt (of eerder bij geldhongerige investeerders), veroorzaakt de verwoesting van de planeet. Om de verwoesting te stoppen, moeten we naar een ander model." (1) Helemaal mee eens. Begin er maar aan… (2) Ik stelde mij halverwege deze paragraaf de vraag of kapitalisten misschien groei nastreven, net omdat die kapitaalaccumulatie mogelijk maakt. Alle argumenten die worden aangedragen om de noodzaak van groei aan te tonen, zoals innovaties (zie bv. de tekst van De Vos), dienen misschien vooral om de echte reden verhullen, nl. de kapitaalaccumulatie. Meer daarover in de sectie Kapitaalaccumulatie.
De klimaatcrisis is dus niet op te lossen binnen het kapitalistische systeem?
JAAP TIELBEKE – Een logische gevolgtrekking. In het kapitalistisch systeem zijn het de kapitalisten die aan de knoppen draaien (weliswaar een metafoor uit haast vervlogen tijden); die zullen uiteraard blijven ijveren voor hun kapitaalaccumulatie. "Ik zie daar nu weinig aanwijzingen voor. Vermits het klimaatprobleem al 50 jaar verergert. Maar als je bij antikapitalistische systeemkritiek blijft hangen, blijft het ook heel abstract. Inderdaad, vermits kapitalisme niet zomaar te corrigeren valt. Om dat te wijzigen moet je, logisch gezien, iets kunnen doen aan het systeem, of aan de knoppen, of aan de draaiers. Ik denk dat het veel krachtiger is de elementen in die kapitalistische wereldeconomie die schadelijk zijn voor mens en milieu nauwer te analyseren. Wauw, aspectscheiding; dit wordt interessant, maar dat verandert nog niets aan de kapitaalaccumulatie. Dan kun je laten zien dat onze verslaving aan groei (eerder dus de verslaving van kapitalisten aan kapitaalaccumulatie), meer algemeen in termen van bruto binnenlands product (BBP), heel moeilijk te verenigen is met een pad dat de klimaatverandering en het verlies aan biodiversiteit afremt of zelfs tegengaat. Volgende vraag is dan of we de groei moeten tegengaan, dan wel de kapitaalaccumulatie als aanjager van groei. Als belastingen een kapitaalaccumulatie zouden beperken (of onmogelijk maken?), dan vervalt ook de vraag van kapitalisten naar meer groei. Het gaat mij erom de vinger op de zere plek te leggen: we redden het niet als onze vraag naar energie en materiële consumptie gewoon door blijft groeien. Moet er nog zand zijn? De oplossingen die nu binnen dat systeem worden aangedragen, zijn vaak schijnoplossingen, omdat ze niets wezenlijks veranderen (en het échte probleem, de kapitaalaccumulatie, ongemoeid laten). Daar verzet ik me tegen." OK!! Betreffende het BBP, zie ook het boek Omgroei, sectie 1.8, en andere blogartikelen waarin het ondoordacht geloof in het BBP als graadmeter wordt gehekeld. Maar zowel het BBP als de zogenaamd noodzakelijke groei zijn dus eerder afleidingsmaneuvers. Die gaan aanpakken is dan ook symptoombestrijding, een miskende basale fout. Ik kom hierop terug in de conclusie.
U gelooft niet in een technologische oplossing?
TIELBEKE – "Begrijp me niet verkeerd, ik denk dat we die technologische vooruitgang heel hard nodig hebben. Het gebeurt ook. Het is indrukwekkend om te zien hoe hard de ontwikkelingen in hernieuwbare energie gaan. Vlag-en-ladingproblemen: "Ontwikkelingen in hernieuwbare energie" (bv. toename van zonnepaneelinstallaties) is niet hetzelfde als "technologische vooruitgang" (innovaties). Maar ondanks die vooruitgang en de kostendalingen zijn we alleen maar meer fossiele brandstoffen gaan gebruiken. Dat zou een alarmbel moeten doen rinkelen. Terechte opmerking! Waarom klinkt die bel niet? Of horen we ze gewoon niet meer? Met die innovaties alleen redden we het dus niet, want de hernieuwbare energie vervangt de fossiele energie niet, ze komt er gewoon bovenop. Je ziet dat innovatie veel milieuproblemen heeft verholpen (maar niet qua energie, wel door reductie van vervuiling), maar het verandert niets aan het onderliggende economische systeem, waardoor problemen verschuiven naar andere plekken. De existentiële dreiging wordt er niet kleiner door." Dát is Apocalypsofie (zie het interview met Doeland verderop).
Het is te vaak een excuus om het probleem niet drastischer aan te pakken?
TIELBEKE – "Het (technologische vooruitgang) is vaak een gemakkelijke uitvlucht. Het is natuurlijk principieel onmogelijk te bewijzen dat er nooit een briljante uitvinding zal worden gedaan die veel van onze problemen zal oplossen. Terwijl kapitalisten zeggen dat groei noodzakelijk is om de nodige innovaties te leveren. Boerenbedrog is het. Volgens de econoom Joseph Schumpeter kunnen innovaties groei opleveren, maar de kapitalisten draaien dat zomaar om, zonder enig bewijs! Maar daarop wachten lijkt me een riskante gok, terwijl er veel op het spel staat. Krek. Ik denk dat het geen toeval is dat net de partijen die de status quo willen beschermen, het hardst weglopen met dat soort technical fixes. Waar is dat zand? Je ziet het ook in het debat over kernenergie. Dat is een belangrijk debat en ik ben zelf helemaal niet zo'n hardnekkige tegenstander van kernenergie, maar je kunt het zoals de voorstanders niet aandragen als dé oplossing. Hopen op dé technologische oplossing is volgens mij een gevaarlijk dwaalspoor." Kernenergie is zo'n dwaalspoor, omdat die evengoed de aarde opwarmt, wat velen niet (willen) begrijpen. Elke Joule verbruikte energie wordt immers omgezet in warmte, met of zonder CO2. Alleen de energie uit de zon (zonnepanelen, windkracht en waterkracht, buiten de winning dan nog) veroorzaakt geen extra opwarming.
Nadat de coronapandemie was uitgebroken, zag u er een hoopvol signaal in dat overheden drastisch durfden in te grijpen. Hoe kijkt u daar anderhalf jaar later tegenaan?
TIELBEKE – "Mijn boek was zo goed als af toen de pandemie uitbrak. Dat was zo'n ingrijpende gebeurtenis dat ik die wel moest duiden in het boek (2020). Je zag in een eerste fase twee grote bewegingen. Het momentum van de klimaatbeweging viel helemaal weg. De klimaatspijbelaars en andere bewegingen konden hun acties niet doortrekken. Maar als het rapport van de Club van Rome in 50 jaar geen resultaat gehad heeft, is dat ook twijfelachtig voor klimaatbewegingen. Misschien waren die (het) ook wel gewoon moe. Maar tegelijk zag je een overheid die maatregelen durfde te nemen, waarbij niet de economische groei leidend was, maar de volksgezondheid (al was dat ook om economische schade te beperken). En je zag dat mensen daar, althans in een eerste fase, goed in meegingen (het interview dateert van november '21). Ik was niet zo naïef te denken dat alles anders zou worden, maar ik zag wel een soort window of opportunity om een ander soort beslissingen te nemen. Maar al snel werd ervoor gekozen via staatssteun de oude economie zo veel mogelijk overeind te houden. Voilà. Zó rap verander je geen economie. Het nieuwe normaal lijkt verdacht veel op het oude normaal, de uitstoot van CO2 en de luchtvervuiling zitten alweer op het niveau van voor de pandemie. Er is voor het vertrouwde gekozen, en dat doet ons geen goed." Jammerlijk.
Komt dat door wat u omschrijft als de bijziendheid van politici, het onvermogen om toekomstige catastrofes correct in te schatten?
TIELBEKE – "Dat speelt zeker mee. Je zag het ook net voor corona. Toen in Italië de ziekenhuizen al vol lagen, was Nederland nog carnaval aan het vieren. Zelfs bij zo'n voorspelbare ramp zag je dus het onvermogen om tijdig actie te ondernemen. Zie ook Onbegrijpelijk: Pano en het virus, waaruit blijkt dat vooral basale fouten (!) de toestand verergerden. Sterker nog: er zijn genoeg wetenschappers die dit soort pandemie hebben voorspeld, dus het mocht geen verrassing zijn. En toch bleken we slecht voorbereid. Zeker als je mondmaskers laat verbranden als gevolg van een vlag-en-ladingprobleem… Dat speelt bij het klimaat op een nog veel grotere schaal. Ook omdat oorzaak en gevolg daar nog iets complexer zijn. En veel verder uit elkaar liggen, als gevolg van de immense massa's. Het was frappant dat bij de grote overstromingen van afgelopen zomer er eerst een wetenschappelijk rapport moest komen (metingenfixatie) dat bewees dat dit soort weersomstandigheden veel vaker zullen voorkomen. Maar dat weten we echt al veel langer (gezond verstand). Over de spanning tussen metingenfixatie en gezond verstand, zie ook Smartphoneverbod. Het onvermogen om daar een echt debat over te voeren, daar kan ik wel een beetje moedeloos van worden. Maar het nemen van klimaatmaatregelen botst natuurlijk ook met heel stevige commerciële (kapitalistische!) belangen. Van corona zou je nog kunnen zeggen dat het ons wat overviel. Maar de klimaatcrisis overvalt ons niet, daar hebben we al heel lang kennis over." Al meer dan 50 jaar, als we het rapport van de Club van Rome als eerste waarschuwing zien.
Het was uitgerekend de fossiele industrie die als eerste op de hoogte was van die gevaren.
TIELBEKE – "Precies, en dat is ook niet zo gek, want het raakt aan hun verdienmodel. Daarom zijn ze clubs gaan oprichten die twijfel zaaien over de klimaatwetenschap en hebben ze er alles aan gedaan om beleid te dwarsbomen. Zelfde ondergrondse technieken als het neoliberalisme. Misschien was het rapport van de Club van Rome wel de trigger voor de opgang van het neoliberalisme, en niet zozeer Thatcher en Reagan. Vroeger werd de rol van de mens gewoon ontkend. Nu gebeurt dat gesofisticeerder, in Nederland hebben we daar zelfs een woord voor: 'meestribbelen'. Mark Rutte is expert in meestribbelen. Bedrijven zeggen wel mee te werken, maar ze doen er alles aan om de boel te vertragen."
De bijziende overheid en het meestribbelende bedrijfsleven leiden bij wetenschappers tot toenemende wanhoop, constateerde De Groene Amsterdammer eerder dit jaar.
TIELBEKE – "Ja, het gaat soms frustrerend traag. Maar als je in die wanhoop of moedeloosheid blijft hangen, los je ook niets op. Klopt. Mogelijk de oorzaak van de 50 jaren stilstand? En het is natuurlijk geen binaire keuze tussen 'we gaan er allemaal aan' en 'we leven nog lang en gelukkig'. Het maakt heel veel uit of het 2 of 4 graden warmer is aan het eind van de eeuw, dus veel keuzes zijn belangrijk. Daarom moeten burgers op verschillende manieren druk uitoefenen op de politiek en het bedrijfsleven. En dat zie je wel op gang komen, met demonstraties, maar ook met rechtszaken die hun pijlen richten op overheden en de fossiele industrie." Ik denk dat burgers ofwel te weinig vertrouwen hebben in hun invloed op de politiek, ofwel te weinig inzicht in hun mogelijkheden, ofwel beide.
Overheden hebben doorgaans wel afspraken gemaakt met burgers. Ze hebben zich verbonden aan bepaalde doelen. Bedrijven niet. Wat schiet je op met die rechtszaken?
TIELBEKE – "In Nederland hebben we in beide gevallen baanbrekende rechtszaken gehad. Er was de zaak van de stichting Urgenda tegen de overheid (over het landelijke klimaatbeleid, nvdr), die al begon in 2015, en waarbij Urgenda telkens in het gelijk is gesteld. Geen enkele advocaat denkt dat daarmee het klimaatprobleem is opgelost, maar je krijgt wel blokken om op verder te bouwen. Dankzij die uitspraak heb je een extra stok achter de deur, ook als Kamerlid bijvoorbeeld. Die rechtszaken stellen de juiste vraag: wie is verantwoordelijk voor deze ecologische crisis? Urgenda zegt: de overheid heeft de plicht om hier iets aan te doen, anders breng je burgers in gevaar. Door die rechtszaak is het idee dat de klimaatontwrichting een mensenrechtenkwestie is stevig verankerd." Maar dan moet je dus wel een organisatie hebben die de voortrekkersrol vervult; een individuele burger begint niet aan een rechtszaak. Bovendien leven we nog altijd in een klein landje, dat qua klimaat geen gewicht in de schaal legt, weinig qua opwarming, weinig of niets qua invloed op de wereldeconomie.
En bedrijven dragen eveneens een verantwoordelijkheid, is dan de redenering?
TIELBEKE – "Dat is inderdaad het argument in de rechtszaak die Milieudefensie begon tegen Shell. En daar heeft de rechter gezegd: ook bedrijven hebben een verregaande inspanningsplicht om niet alleen hun eigen emissies, maar ook die van hun klanten naar beneden te halen. Als ze dat eens zouden toepassen op de ellende door sociale media… De redenering van Shell was altijd: wij pompen op wat we kunnen oppompen, we leveren wat de samenleving vraagt. De rechter zegt nu: je creëert een bepaalde vraag met dat aanbod, en daar heb je een verantwoordelijkheid in. Dat is, denk ik, baanbrekend. Dat zal invloed hebben op allerlei andere rechtszaken. Er zijn nu wereldwijd al enkele duizenden klimaatzaken aan de gang."
Een andere rechtszaak is die van een Peruviaanse boer die een schadevergoeding eist van het Duitse RWE. Hoe productief is dat?
TIELBEKE – "Dat is inderdaad een opmerkelijke zaak, omdat hier de vraag naar verantwoordelijkheid op een mondiale schaal wordt gesteld. Het bedrag is eerder symbolisch, hij vraagt dat RWE meebetaalt aan de versteviging van een dam die ervoor moet zorgen dat zijn dorp niet overstroomt. En dat bedrag is vastgelegd op basis van de historische CO2-uitstoot van RWE, een Duitse steenkolenproducent. Voor zover ik kon terugvinden is die in 2015 gestarte zaak nog steeds hangende. Uiteraard lost zo'n eis het probleem niet op, maar het is opmerkelijk dat de zaak ontvankelijk is verklaard. Het betekent dat een bedrijf in Duitsland voor de rechter kan worden gedaagd voor iets wat gevolgen heeft in Peru. Dat is interessant en het zal op termijn invloed hebben. Zo komt sociale verandering tot stand." Tenzij dergelijke rechtszaken op niets uitdraaien…Toestand eind april '25: een beslissing is uitgesteld tot einde mei.
Ook binnen de klimaatbeweging is niet iedereen even overtuigd van het eisen van schadevergoedingen. Het kan contraproductief zijn. Voilà.
TIELBEKE – "Er zijn inderdaad juristen die vrezen dat als de Peruviaanse boer gelijk krijgt, het hek dan van de dam is. Dat iedereen dan iedereen kan aanklagen. Ik denk niet dat het zo'n vaart zal lopen. Ik denk wel dat het bedrijven zal aansporen om sneller hun beleid te veranderen. Ongeveer zoals de GDPR maar effectief kan worden naarmate er ook meer klachtendossiers worden ingediend bij de GBA. Ook omdat financiers wel twee keer nadenken om nog te investeren in zo'n onderneming. Het kan politici stimuleren om sneller maatregelen te nemen om die sector te laten krimpen. In die zin zie ik wel het nut van die rechtszaken. Je moet ook realistisch en eerlijk zijn: als je wilt evolueren naar een duurzame economie, zullen er ook verliezers zijn. En dat zijn net die bedrijven die nu nog veel invloed en macht hebben. Het kan, maar het hoeft niet zo te zijn dat Shell ook een grote speler is in een economie die grotendeels draait op hernieuwbare energie."
Terwijl Shell ook zou kunnen redeneren: we hebben nu de centen om ons aan te passen aan de nieuwe economie. Dat is wat activistische aandeelhouders proberen.
TIELBEKE – "En die krijgen steeds meer institutionele aandeelhouders achter zich. Dat is zeker een sympathieke missie. Maar bedrijven als Shell vrezen dat zonne- en windenergie niet dezelfde winsten zal opleveren als het fossiele verdienmodel, waar ze jarenlang rijk van zijn geworden. Daarom gaat die verandering zo traag. Maar dat heb je met alle grote sociale veranderingen. Ik geloof wel dat we onder meer met de rechtszaken, maar ook met de demonstraties, een soort kantelpunt hebben bereikt. Het is niet de technologische innovatie die voor vooruitgang zorgt. De toenemende publieke druk op overheden en bedrijven is de motor van elke verandering, ook van deze." Een zeldzame maar terechte opinie, denk ik.
Bio Jaap Tielbeke
– Geboren in 1989
– Studeerde internationale betrekkingen aan de Rijksuniversiteit Groningen en filosofie aan de Radboud Universiteit in Nijmegen
– Schrijft sinds 2015 over klimaat voor De Groene Amsterdammer
– Publiceerde in 2020 het boek Een beter milieu begint niet bij jezelf
2 – De ontgroei-agenda zit vol mythes
Marc De Vos, columnist, Trends, 08-11-2021
Dit artikel van Marc De Vos in Trends volgt 5 dagen na dat van Jaap Tielbeke hierboven, vermoedelijk als reactie. Het lijkt wel een wetmatigheid: als er een beschuldigend artikel verschijnt over een polariserend onderwerp als klimaat, sociale media, artificiële intelligentie of kapitalisme, dan krijg je kort daarna een tegengestelde opinie vanuit een kapitalistische hoek. De Vos noemt zichzelf hier 'columnist', mogelijk wegens werkloos na zijn voortijdig vertrek uit Australië eind oktober '21. Sindsdien is hij opnieuw betrokken bij de neoliberale denktank Itinera (die hij zelf mee oprichtte), hoewel met een wat onduidelijke status; zie hier en hier.
'De ontgroei-agenda zit vol mythes en is al even funest voor de planeet als voor de mens. De weg naar duurzaamheid ligt uiteindelijk in nog meer technologische innovatie, sneller, breder en dieper', stelt professor Marc De Vos. Hij duikt regelmatig op waar het gaat om het verdedigen van kapitalisme (in deze blog: zie Marc De Vos).
Wanneer u deze regels leest, loopt de fameuze klimaattop in Glasgow (2021) op zijn laatste benen. Ik hoop dat de mensheid zich alsnog verenigt achter doorbraken, doelstellingen, verbintenissen en solidariteit, wereldwijd (als ze maar groei nastreven). Ik hoop ook dat daarmee een einde komt aan het extremisme van de ontgroei-activisten voor wie we de planeet alleen kunnen redden door economische groei op te geven. De tegenpartij extremisme verwijten is een efficiënte techniek om je eigen extremisme te verhullen. En "economische groei opgeven" heb ik nog niemand (!) weten vragen. De ontgroei-agenda zit vol mythes en is al even funest voor de planeet als voor de mens. Uitspraken zonder fundament. De gemiddelde lezer kan dat ook zelf zien, maar door voldoende herhaling is zelfs het neoliberalisme groot geworden, en intussen is het moeilijk geworden om de groeimythe tegen te spreken. Groei heeft godsdienst vervangen als opium voor het volk.
Er is anno 2021 geen enkel klimaatneutraal land ter wereld. De grootste vervuilers zitten in de grote ontwikkelende economieën, China en India op kop, Zuidoost-Azië en Afrika daarachter. In die landen leven nog ettelijke honderden miljoenen mensen in bittere armoede en ellende, elke dag opnieuw. Wie voor ontgroeien pleit, pleit dus voor georganiseerd lijden op een ongeziene schaal in de regio's van de wereld waar meer groei broodnodig is. Oeps. (1) Hier wordt een vreemde logica toegepast. Het is duidelijk dat kapitalisten, en zeker neoliberalen, ervan uitgaan dat groei het welzijn gaat verbeteren (dat van de rijken allicht wel, ja; dat van de armen al veel minder). Maar daaruit kan je logischerwijs nog niet afleiden dat ontgroeien daarom overeenkomt met lijden op grote schaal (alsof elke wolk in de lucht betekent dat het gaat regenen), ook al probeert die 'dus' dat idee te versterken (zie ook Wat mogen we verwachten van de AI top in Parijs?, waar De Vos diezelfde techniek meermaals toepast). (2) Je kan zelfs niet zeker zijn dat meer groei in de ontwikkelingslanden ook de bittere armoede kan wegwerken, zeker niet waar kapitalistische leiders aan het roer staan.
Een hogere wereldwijde levensstandaard zonder groei zou alleen denkbaar zijn door de welvaart in de rijkere werelddelen te bevriezen en planetair te herverdelen. Een idee dat ook Maarten Boudry opperde in Broeierig economisch klimaat (2023); die neoliberalen wisselen methoden uit, blijkbaar. Een wereldwijd georkestreerde massieve verarming van het democratische Westen (opnieuw die kromme logica: welvaart bevriezen is nog niet verarmen), gekoppeld aan ongekende biljoenentransfers richting armere landen (of hun leiders). In die laatste landen zou dat meteen tot gigantische klimaatemissies leiden, natuurlijk (door geldverbranding?). De Vos suggereert hier dat geld spenderen per definitie emissies veroorzaakt, maar dat zou uiteraard gelijk waar gelden, ook in het democratische Westen (en in America onder Trump II, sinds dat niet meer democratisch is). Met andere woorden: hij rammelt ermee. Maar niet gevreesd: geen enkel democratisch regime overleeft het levend villen van de eigen bevolking (hoorden we ook al bij Boudry). Die is misschien relatief rijker dan andere, maar ze heeft heus nog eigen behoeften en noden. Zoals iedereen, toch? Waarom zouden de noden van de bevolking in de rijkere landen anders moeten mogen zijn dan in de armere landen? Stof tot nadenken.
Ontgroeien is dus onverenigbaar met democratie. Weer die 'dus', zonder enige verdere verklaring. Het is zelfs onverenigbaar met basale menselijke vrijheid. Hij geeft nog wat gas bij tijdens het driften, zodat de banden nog meer rook produceren. Wat anders is economische groei dan creativiteit, durf en ambitie, uitmondend in producten en diensten waaraan mensen geld of tijd willen besteden? Hoe kortzichtig kan je eigenlijk zijn? Het potentieel voor economische groei is eindeloos omdat er geen grens staat op het menselijke vernuft. Man toch. Wat rook produceren betreft klopt dat alvast. De markt, vraag en aanbod, het kapitalisme, zijn uitgevonden (?) om dat menselijke potentieel (of het kapitaal?) maximaal te laten floreren. Het lijkt wel een religie. Dat leidt keer op keer tot nieuwe vooruitgang, nieuwe welvaart en meer welzijn. Voor kapitalisten, ja, niet voor de rest van de bevolking.
Het saldo (het banksaldo!?) daarvan is dat de meest welvarende landen per eenheid welvaart de minste energie gebruiken en het minst vervuilen, met dank aan technologische voorsprong. Per dollar welvaart genereert China vijf keer zoveel broeikasgassen als de Europese Unie. Waar zou hij dát vandaan hebben? (1) Op de vraag aan MS Copilot of het klopt dat de meest welvarende landen per eenheid welvaart de minste energie gebruiken en het minst vervuilen, met dank aan technologische voorsprong, zoals Marc De Vos beweert, begint dat ding zijn antwoord met "Ja, volgens Marc De Vos klopt dat". Ga daarmee naar een oorlog. Verdere navraag naar een bron blijft vruchteloos. (2) Een grote bliksemafleider in de bewering is de eenheid van welvaart. Die impliceert blijkbaar dat er in landen met meer welvaart ook meer energie mag gebruikt worden en meer vervuild mag worden. Vind ik wel wat grof. (3) De vergelijking tussen China en Europa is zinloos als we niet weten wat een "dollar welvaart" betekent. We zijn nog niet waar we moeten zijn. Omdat China vijf keer zoveel broeikasgassen produceert?? In de race tussen kwaliteit en kwantiteit (??), tussen technologische duurzaamheid en welvaartsgroei van de wereldbevolking (??), verliest de planeet het nog van de mens. Ons groeimodel is nog niet duurzaam, maar uitputtend. Het probleem is intussen zo groot dat zelfs hij het niet kan ontkennen.
De weg naar duurzaamheid ligt uiteindelijk in nog meer technologische innovatie, sneller, breder en dieper. Hoe kortzichtig kan een kapitalist zijn? We moeten weg van fossiele energie, maar we gaan niet terug naar het stenen tijdperk. Onzinnige tegenstelling (nog zo'n oorveegtechniek); hij bedoelt dat verworvenheden moeten behouden blijven. Er moet iets in de plaats komen van de steenkool, de olie of het gas. Die transitie komt er niet zonder nieuwe technologie, zonder grootschalige investeringen. En dat betekent ook alweer economische groei. De gebruikelijke kapitalistenlogica: zonder groei geen innovatie, en zonder innovatie geen transitie. Je reinste onzin uiteraard; voor de transitie zijn alle nodige technieken al lang bekend, en hopen op innovaties om het klimaatprobleem op te lossen is schuldig verzuim. Maar daar heeft een kapitalist natuurlijk lak aan.
Slim groeien (alles met 'slim' is bij voorbaat verdacht) zal dus (weer die 'dus') de opwarming van de aarde beheersen, niet ontgroeien. Ondertussen is de klimaatverandering ook een realiteit die we niet meer terugdraaien en waar we moeten mee leven. Via betere waterhuishouding, irrigatie, infrastructuur, woningen, agricultuur, noem maar op. Opnieuw investeren, opnieuw groeien, niet het omgekeerde. Onverstoorbaar. Alles voor de groei. Al slaat groei op het wegwerken van alle miserie die net door overmatige groei wordt veroorzaakt. Je kan een probleem niet oplossen met de middelen waardoor het ontstaan is.
De ontgroei-adepten kunnen zelf een voorbeeld stellen voor een kleinere ecologische afdruk in hun dagelijkse leven (kapitalisten hoeven zich niet aan te passen). Daar hebben ze namelijk een punt. Groeien is niet alleen investeren, het is ook consumeren. Huh?? En als consument moeten we allemaal in de spiegel kijken. Maar laten we dat vooral doen met de collectieve ambitie voor duurzame welvaart, niet voor zelfkastijding en zelfverarming als klimaatspijtoptanten. Hier kan ik niks van maken; het is gewoon zwarte gal. Maar misschien is dat van onmacht?
3 – Filosofe Lisa Doeland: 'We kunnen de klimaatcrisis niet oplossen'
Dirk Vandenberghe, freelancejournalist, Trends 10-11-2021
De wereld zoals we die kennen, is aan het verdwijnen. Het is beter dat te beseffen dan de valse hoop te koesteren dat we kunnen vasthouden wat er is, stelt de Nederlandse filosofe Lisa Doeland. Dat betekent niet dat we moeten vervallen in fatalisme, want het doet er wel toe wat we doen.
In het artikel is er nog geen sprake van, maar Lisa Doeland heeft een boek geschreven: Apocalypsofie (2023). Vermoedelijk was het de bedoeling de termen 'filosofie' en 'apocalyps' te combineren. Ik zie geen nut in het lukraak combineren van termen tot onbestaande woorden waar iedereen zijn eigen mening over heeft (bron van vlag-en-ladingproblemen), en het resultaat gaat daar zelfs aan voorbij, maar dat is uiteraard een persoonlijke opinie. De inhoud van het hier besproken interview komt wel terug in dat boek. Commentaar van de uitgever:
– 'Doeland maakt vakkundig gehakt van onrealistische ideeën.' – NRC
– 'Het boek Apocalypsofie staat vol prachtige metaforen en intrigerende provocaties.' – De Standaard
– 'Lisa Doeland schrijft neer wat we weten maar nauwelijks durven uitspreken.' – Paul Verhaeghe
Leven gaat onvermijdelijk gepaard met verlies, met verval en met afval – wie leeft maakt vuile handen en laat een ecologische voetafdruk achter. Toch dromen we liever van recycling zonder restjes binnen een circulaire economie, van een wereld waarin alles zich laat opruimen en oplossen. Lisa Doeland confronteert ons met het illusoire karakter van deze 'Groene droom'. Apocalypsofie stelt niet gerust, maar biedt wel handvatten voor leven in tijden van uitsterving (vandaar die 'apocalyps'). Waar het op aankomt, is jezelf steeds de vraag stellen hoe je dat zo goed mogelijk kunt doen.
Filosoferen is leren om te sterven, stelden onder andere Socrates en Montaigne (een filosofisch scepticist). In tijden van ecologische catastrofe moeten we echter niet alleen met onze sterfelijkheid om leren gaan, maar ook met onze 'uitsterfelijkheid'. Hoe kan de filosofie ons leren om uit te sterven?
'Wat als er niemand meer over is om überhaupt nog de vraag te stellen naar het goede, het ware, en het schone?'
Doemdenken. Het is een term die in de jaren tachtig werd gemunt door Kees van Kooten en Wim de Bie, televisiemakers bij de Nederlandse omroep VPRO. Toen was het vooral de angst voor de bom en een nucleaire catastrofe die het doemdenken aanwakkerde. De klimaatontwrichting heeft de dreiging van een nucleaire, allesvernietigende oorlog verdrongen als de belangrijkste bedreiging voor de mens. Daarom leek het de Nederlandse filosofe Lisa Doeland een goed idee de term 'doemdenken' te herintroduceren en er een nieuwe invulling aan te geven. (1) Iedereen zoekt een bezigheid. John Maynard Keynes beweerde al in 1930 dat we minder zouden moeten werken, en die evolutie is er inderdaad; het is interessant, en vooral bedroevend, om te zien hoe vrijgekomen tijd wordt ingevuld met activiteiten die meer problemen veroorzaken dan oplossen. (2) Sommige bezigheden zijn ergerlijk; het bedenken van nieuwe invullingen voor bestaande termen is er één van. De klassieke Van Dale over doemdenken: "(alleen onbep. wijs), sombere, pessimistische gedachten koesteren omtrent de toekomst (van de mensheid)". "Voor Van Kooten en De Bie was doemdenken gezeur, iets wat je niet moest doen. Ik vind dat we net wel aan doemdenken moeten doen." Als dat betekent dat we wat realistischer mogen zijn, dan OK; beter doemdenken dan toxische positiviteit. Trouwens, de basiscyclus voor probleemoplossing begint bij een beschrijving van het probleem, en om overmatige positiviteit te vermijden mag je daarbij best wel even doemdenken; deze bedenking kan overigens dienen als samenvatting van het hele interview.
Maar wat schiet de mensheid op met minder hopen en meer doemdenken?
Interessante tegenstelling: hopen vs. doemdenken. Op het eerste gezicht lijkt die te kloppen, maar er is allicht ook een overlapping. Je kan wel doemdenken over bv. het klimaatprobleem (dat al 50 jaar groeit), maar nog steeds hopen dat er toch eens een anti-neoliberale tegenstroom ontstaat die een einde brengt aan groei om de groei en de financiële wedloop.
LISA DOELAND – "Ik plaats doemdenken tegenover hoop, omdat hoop zoals die nu wordt ingevuld, problematisch is. Hoop wordt gekoppeld aan vasthouden aan de wereld zoals die nu is. Lijkt mij te algemeen gesteld. Voor zij die rijker worden klopt het uiteraard wel. Veel anderen hebben nog steeds hoop dat de ongelijkheid eens verminderd wordt. De grote massa zit daar ergens tussen, en in dat opzicht heeft Doeland wel een punt; de meesten van ons neigen naar behoud van voorrechten. Dus met alle comfort en gemak, denken dat we alles kunnen blijven doen wat we nu doen. Dat is onmogelijk. Die met de grootste ecologische voetafdruk (de moeite waard om even te bekijken!) mogen zich de grootste zorgen maken. Doemdenken gaat over het besef dat de wereld zoals we die kennen al aan het verdwijnen is (heden), en voor een stuk al is geëindigd (verleden). Onzin. Doemdenken gaat enkel over de toekomst, niet over het heden of het verleden. Nergens goed voor, dat opnieuw invullen. Alleen, dat einde voltrekt zich langzaam, op andere plekken in de wereld. Voor ons in België en Nederland is het nog veraf. Ik probeer net te denken vanuit het feit dat de extinctie (oeps?) al bezig is, dat het einde zich al aan het voltrekken is." Die 'apocalyps' had zoiets al gesuggereerd, maar bedoelt ze nu echt dat we ons moeten voorbereiden op uitsterving? Wel een mooi voorbeeld van doemdenken, als je het mij vraagt.
Dat lijkt geen opbeurende boodschap, die aanzet tot actie.
DOELAND – "Je moet tegelijk wel de vraag stellen: het einde waarvan en voor wie? Nu gaat ze enkele aspecten scheiden. OK. Die vraag wordt te weinig gesteld. Nu maken we het einde van de wereld (ze meent het?) vaak heel groots, apocalyptisch, allesomvattend. Gij wel misschien; ik niet hoor. En dan stel je dus niet de vraag over wat voor wereld we het hebben, en voor wie. Het lijkt me net belangrijk dat je dat uit elkaar trekt. Aspectscheiding! Prima. Want anders plaats je het einde van de wereld op een afstand, je stelt het uit. Dat verband zie ik niet. Terwijl het nuttiger is stil te staan bij wat er bezig is (natuurlijk!), wat er al lang gebeurt en daarin proberen in te breken. Ik ben geen fatalist, ik zeg ook niet: 'Het maakt niet uit wat we doen.' Ik zeg net dat het belangrijk is hoe we ons verhouden tot de wereld en hoe we daarin proberen te acteren." Da's nogal vaag, maar ik ben benieuwd.
De planeet is al vijf keer grondig veranderd. Dat is nu een zesde keer bezig. We moeten dat beter beseffen en leren ermee om te gaan, is het zoiets?
DOELAND – "Ja, en het is niet zo gek dat we het moeilijk vinden dat te beseffen. Ik merk ook bij mezelf dat ik op twee sporen kan leven. Mijn leven voltrekt zich nog altijd op een heel prettige manier, terwijl ik weet dat het helemaal niet goed gaat en er massa-extinctie plaatsvindt, maar niet zichtbaar bij mij." Het individu en de maatschappij. Verschillende visies, verschillende reacties; terechte bedenking, die ongetwijfeld velen met een beetje betrokkenheid (en die zijn er heus wel) zich zullen maken. Dat er niettemin weinig of niets verandert betekent allicht dat het niet aan individuen is (ongeacht hun voetafdruk) om dit op te lossen, maar wel aan de maatschappij als geheel, en aan de machthebbers; zie ook het interview met Jaap Tielbeke.
Is dat de reden waarom meer drastische maatregelen op de lange baan worden geschoven?
DOELAND – "Ik denk dat dat een deel van de verklaring is. Zou wel eens kunnen. We hebben het te goed. Vandaar het idee dat we misschien meer moeten doemdenken. Zit iets in, maar wie zijn 'we'? Als de politiek of de machthebbers (en dat zijn niet per se dezelfde!) dit moeten oplossen, dan zal doemdenken door individuen weinig uitrichten. De wereld is nu naadloos op ons toegesneden, en dat voelt prettig. We krijgen dat gevoel op allerlei manieren voorgeschoteld, vooral als consument. De gelijkenis tussen marketing en het orkest van de Titanic is treffend. Ik denk dat dat kenmerkend is voor de moderniteit, het idee ook dat de natuur zich op een bepaalde manier laat controleren en bedwingen. Dat is wat we al 250 jaar doen en waar we erg goed in geworden zijn. En hoewel er almaar meer barsten komen in die op de mens toegesneden wereld, functioneert die nog wel, en het is uiteraard moeilijk daar afscheid van te nemen." Eigenlijk heeft ze gelijk hoor, maar ze negeert ook weer de zeven hoofdzonden. Ik ben dikwijls geneigd die erbij te slepen, ook al heeft religie hier niets mee te maken. Maar als je ziet hoe we al 50 jaar lang de signalen negeren, dan moet je toch ook begrijpen dat er tegenwerkende krachten bezig zijn? En waar zouden die zitten, anders dan bij de groepen die zich blijven verrijken ten koste van de rest, zijnde medemensen en de natuur? Als er iemand zou moeten doemdenken, dan zijn het wel de avaritianen.
Die wereld is ook gewoon heel comfortabel voor een groeiende groep mensen. Die zich bv. pleziervaartuigen kunnen veroorloven.
DOELAND – "Inderdaad, en dan kun je dus op een existentieel niveau het gevoel hebben dat dit systeem heel goed werkt (zie de interviews met Johan Norberg, hier en hieronder), terwijl je weet dat het zo niet verder kan. We zijn als kikkers in de spreekwoordelijke opwarmende pan. Ik verdiep me op het moment in circulaire economie. Goed zo. Het zou beter zijn dat alle economen dat ook eens doen, i.p.v. filosofen. Ik zie dat als de nieuwste loot aan de boom waarmee we proberen de scheuren die we al zien op te lossen, zonder dat de wereld zoals we die kennen hoeft te verdwijnen of te veranderen. Dat is: trying to have your cake and eat it too." Ach, ze is geen voorstander? Als Doeland niet inziet dat de circulaire economie een noodzaak is, wat is haar analyse op basis van doemdenken dan waard??
Maar wat moet je dan doen om de klimaatontwrichting tegen te gaan?
DOELAND – "Ik ben eerlijk gezegd een beetje bang van grote maatregelen en grote experimenten die vertrekken vanuit het idee dat we nu de aarde moeten redden. Daarmee suggereer je dat je een soort buitenpositie kunt innemen. Ik sta daar huiverig tegenover. Nergens voor nodig. Het idee dat je kunt bepalen wat voor iedereen op aarde goed is om te doen, is een gevaarlijke mythe. Interessante stelling, nieuw en onverwacht. Als iets de moderniteit kenmerkt, dan is dat het idee dat je het op een bepaalde manier helemaal goed kunt doen, de controle kunt hebben. Het is te hopen… Maar zij heeft blijkbaar de hoop vervangen door doemdenken, en probeert dat zin te geven. Misschien typisch voor jongeren (maar zij is al een veertiger)? Waarbij de mens natuurlijk steeds centraal wordt gesteld. Toch iets te filosofisch om realistisch te kunnen zijn? Zo verlies je uit het oog dat je een onderdeel bent van een groter geheel, dat niet eens een hecht geheel is, want de aarde heeft altijd al bol gestaan van tegenstellingen en strijd. Dat moet nu ook niet veralgemeend worden. Hoe kleiner de gemeenschap, hoe kleiner de tegenstellingen. Het is niet zo dat het een harmonieus geheel was tot de mens kwam en er een puinzooi van maakte door het opstoken van fossiele brandstoffen en dat we nu terug moeten naar die harmonie van daarvoor. Waarom het dan wel zo uitdrukken? Daar wint ze toch niks mee? Er is niet echt een evenwicht, het was altijd al aanmodderen, dat moeten we meer beseffen." De zeven hoofdzonden, mevrouw Doeland.
Terwijl veel wetenschappers moed putten uit het idee dat net omdat de mens deze toestand heeft veroorzaakt, de mens het ook weer kan oplossen.
Ook weer een interessante stelling. Nochtans zei Albert Einstein, en met (of na?) hem zoveel anderen: je kan een probleem niet oplossen met de denkwijze waardoor het is ontstaan. Overigens worden wel meer interessante uitspraken aan Einstein toegeschreven, zoals "plutonium is gemakkelijker te denatureren dan de kwade geest van de mens" en "onnadenkend respect voor autoriteit is de grootste vijand van de waarheid"; ik denk weer aan de zeven hoofdzonden…
DOELAND – "Het is zeker de mens die dit heeft veroorzaakt, maar ik denk dat we moeten waken voor de tegenstelling tussen mens en natuur, want die houdt doorgaans in dat de mens niet alleen buiten de natuur staat, maar ook erboven. In het antropoceen is dat toch een valabele conclusie, zou ik denken. De mens is voortgekomen uit de aarde, we zijn er een deel van en we zijn nu inderdaad de aandrijver van de zesde massa-extinctie. Maar het idee dat we het dan ook kunnen oplossen, daar gaat het voor mij mis. Een onderdeel van het probleem is net dat de mens denkt dat hij erboven staat en dit ook kan oplossen." Ik denk er anders over. Maar hé, elk idee heeft zijn merites, zeker? Ik blijf benieuwd.
Als de mens niet aan een oplossing kan werken, wat is dan het alternatief?
DOELAND – "Proberen om tegen die vreemde fantasieën van de moderniteit in te gaan (bv. dat de mens de controle heeft). De geïdealiseerde natuur loslaten en het doen met wat er hier en nu is. Klinkt niet slecht. We kunnen beginnen met de zeven hoofdzonden. Grote basale fout: het zevende knoopsgat; we houden veel te weinig rekening met de eigenaardigheden van de mens. En dan kun je bijvoorbeeld niet voorbij aan het feit dat we allerlei plastics in de wereld hebben gebracht die we niet kunnen opruimen. Hupsakee, we vergeten de mens nog maar eens. Sommigen hebben het dan over dark ecology of queer ecology, een ander ecologisch bewustzijn. Beseffen dat die microplastics en nanoplastics zoals PFAS niet verdwijnen en invloed hebben op bijvoorbeeld onze voortplantingsorganen. Ze veranderen ons. En wat moeten we daar dan mee? Of we moeten leren houden van ons afval, zoals de Sloveense filosoof Slavoj Zizek voorstelt, dat weet ik niet. Maar we zullen er wel mee moeten leren leven, ermee leren omgaan (doen we toch al?), en dat is vaak pijnlijk en verdrietig, want we zitten natuurlijk wel in een massa-extinctie (ik zie geen direct verband). Ik denk dat het belangrijk is om ruimte te maken voor dat verdriet. We moeten in de rouw." En dat gaat iets oplossen?
Maar dat verandert toch niets aan de situatie? ;-)
DOELAND – "Ik denk het net wel, omdat verdriet iets kan teweegbrengen. Ja, samen met de moderne stress geeft dat lethargie. In verdriet maak je jezelf niet groot, maar net nederig en open voor anderen. Is dat zo? In pessimisme zie je hetzelfde, dat introduceert nederigheid in het denken en dat is erg belangrijk. Ik zie weer geen verband. We kunnen gewoon niet alles herstellen of veranderen, en dat is verdrietig, maar we kunnen wel iets doen. Behalve verdrietig zijn? Ik werd onlangs erg blij van het feit dat het pensioenfonds ABP stopt met het beleggen in fossiele industrie, iets waar actiegroepen jarenlang voor hebben gestreden. Want we moeten niet compenseren, we moeten stoppen met dingen. OK! Stoppen met fossiele industrie, stoppen met de bodem uit te putten, stoppen met overproduceren. Zeer OK! Het antwoord is niet: koop een Tesla. Wel: koop geen auto (!), of maak gebruik van een deelplatform als het echt niet anders kan. Het antwoord is altijd: nee, of minder." Zit veel in, maar hebben we daar doemdenken voor nodig??
Is het probleem daarmee niet dat minder voor veel mensen ook slechter betekent?
DOELAND – "Zijn we dan echt zo kinderachtig geworden? Luisteren we alleen nog naar ons innerlijke kind dat zegt: 'Ik wil meer en ik wil het nú'? Is volwassen worden niet beseffen dat je niet altijd kunt krijgen wat je wilt? Dat je beter weet en van daaruit probeert te leven en te handelen? Vanwaar komt toch het idee dat we altijd meer moeten hebben om gelukkig te zijn?" Nu betrekt ze de vraag wel enkel op degenen die te veel hebben.
Het is natuurlijk wel hoe onze economie nu grotendeels werkt. Dus dat moet stoppen?
DOELAND – "Ja. Ik ben absoluut een antikapitalist. Begrijpelijk. Maar hoe krijgen we het kapitalisme gekeerd? Toch niet met doemdenken? Voor wie werkt het kapitalisme echt? Ik zie het als een soort machine die niet lijkt te stoppen, die alles opeet, grondstoffen, bomen, mineralen, mensen … De aarde is een soort planetaire mijn geworden die wordt leeg gedolven, en heel onze infrastructuur is daaromheen gebouwd, met onze havens en tankers die de hele tijd allerlei spullen van hot naar her brengen om weer nieuwe verlangens te vervullen. Want onze mobiele telefoon was niet meer hip genoeg en het speelgoed was er toch alleen maar om te shinen in de verpakking, want na één keer spelen is het kapot en kun je het wegflikkeren. Niet de beste voorbeelden, maar kom. Is het echt dat dat we zo graag in stand willen houden?" Degenen die eraan verdienen in elk geval wel, ja. Het algemeen gebrek aan holisme bij het denken over maatschappelijke problemen is stuitend.
Die verleidingen zijn alomtegenwoordig, en voor veel mensen is iets nieuws ook vaak een verbetering. Het is moeilijk om dat te keren?
DOELAND – "Ik geef nu een vak over afval. Dan gaat het ook al snel over fast fashion. Dan zitten er jonge vrouwen in de zaal die zeggen: 'zo druk ik mezelf uit'. Het gevolg van reclame op sociale media. Allebei afschaffen misschien? Maar het is natuurlijk gewoon een soort verslaving. Of gewoontevorming, om het aanvaardbaarder uit te drukken… Ik heb ooit een jaar lang geen nieuwe kleren gekocht, zelfs niet tweedehands. Sindsdien trekt het een stuk minder. Afgekickt. Allemaal samen naar de ontwenning. Ik weet het, dat is een simpel voorbeeld, en je kunt het nooit helemaal goed doen. En ik wil ook niet zeggen dat we iets individueel kunnen oplossen, want dan ga je elkaar maar de maat nemen (de kuddegeest) en elkaar de schuld geven van een wereld die uit elkaar valt. Je kunt je beter afvragen: wat zijn de systemische problemen die hieraan ten grondslag liggen, en hoe kunnen we daar iets aan veranderen? De nagel op de kop!! Dat werkt beter dan doemdenken. Mensen die ABP dwingen niet meer in fossiele brandstoffen te beleggen (ook al gaat ABP daar vooral in mee om meer klanten aan te trekken), steeds meer mensen die zich verzetten tegen een kapitalisme dat de kloof tussen rijk en arm verder uitdiept, dat is denk ik heel belangrijk."
Rapporten van wetenschappers lezen al enkele decennia als doemberichten. Zij worden er een beetje moedeloos van dat die niet worden opgepikt.
DOELAND – "Ja, en dat snap ik. Klimaatwetenschappers hebben natuurlijk ook lange tijd gedacht dat ze voorzichtig moesten zijn om mensen geen angst aan te jagen. Is dat zo? Het is altijd nog net even voor twaalf, we kunnen altijd toch nog de wereld redden. Zou het geen bevrijding zijn te accepteren dat het al ver na twaalf uur is? Wat overigens niet wegneemt dat wat we doen ertoe doet, want het kan altijd nog erger." Dat naar de klok kijken is uiteraard zinloos. Die "vijf voor twaalf" is een populaire uitdrukking, maar het afmeten van een fenomeen dat geleidelijk evolueert aan een vast tijdstip (12 uur) kan alleen een illusie voeden. Als het al ver over twaalf is, dan is er om 12u00 alvast weinig gebeurd…
Dat klinkt een beetje als: redden wat er te redden valt.
DOELAND – "Ja, misschien wel. Maar dat is geen fatalisme, net omdat er nog veel te redden valt. Hebben we dan toch iets onder controle…? En dat is nog steeds geen fijne boodschap, maar je kunt hier ook geen mooie boodschap van maken. Er is gewoon geen helder antwoord, geen duidelijke oplossing. We moeten leren leven met die onzekerheid en ons afvragen wat ons zo in deze penarie heeft gebracht, welke mechanismen en overtuigingen daarin een rol hebben gespeeld. En vervolgens proberen anders te acteren, zodat het minder erg wordt." Zeg dan ook nog dat 'acteren' betekent dat die systemische problemen moeten aangepakt worden.
Bio Lisa Doeland
– Geboren in 1982
– Studeerde filosofie en literatuur aan de Universiteit van Amsterdam
– Doceert aan de Radbout Universiteit in Nijmegen en de Universiteit van Amsterdam
– Co-auteur van Onszelf voorbij. Kijken naar wat we liever niet zien (2018)
– Werkt aan een boek over doemdenken dat verschijnt in het voorjaar van 2022 (dat is dus Apocalypsofie geworden, in 2023)
4 – Anne Snick (systeemdenker en lid Club van Rome): 'Ons economisch model op basis van groei is disfunctioneel'
Bart Vereecke, redacteur MoneyTalk en Trends 23-03-2022, bijgewerkt 20-07-2022
Vijftig jaar na het rapport van de Club van Rome is het besef nog altijd niet doorgedrongen dat we binnen de grenzen van de planeet moeten leren leven, zegt Anne Snick, lid van de Club van Rome. "Dat we studenten in economische opleidingen nog altijd onderrichten in een kapitalistisch model zonder vragen te stellen bij de groei, is niet minder dan een misdaad tegen de mensheid." Een understatement. Tegenwoordig is deze kritiek al te horen bij economen die voor zichzelf durven denken, zoals Tim Jackson van "Prosperity without growth" (in paper en in boek), Herman Daly (†10-2022), en Robert Constanza (ook lid van de Club van Rome).
Vijftig jaar geleden verscheen het rapport van de Club van Rome. Zie Grenzen aan de groei. Waar was jij vijftig jaar geleden? Daarin kwamen wetenschappers op basis van data en prognoses over de bevolkingsgroei, de grondstoffenvoorraden, de vervuiling, de voedselproductie en de industrialisatie tot de conclusie dat het traditionele op groei gerichte economische model niet vol te houden was. Logisch eigenlijk. Het blijft verbazen hoeveel rapporten moeten gemaakt worden omdat gezond verstand wordt genegeerd. Uit het feit dat die negatie blijft duren, ondanks al die rapporten, kan je afleiden dat er tegenwerkende krachten aan het werk zijn. Ook dát is gezond verstand. In het rapport klonk al urgentie, maar een halve eeuw later is die boodschap veranderd in een noodkreet. Het jongste rapport van het IPCC, de werkgroep van de Verenigde Naties die de risico's van de klimaatverandering in beeld brengt, schetst een bijna apocalyptisch beeld van de toekomst. Dat was dus te verwachten. "Behalve als we ingrijpen", vult Anne Snick aan. "We kunnen die catastrofe nog altijd vermijden, maar dan moeten we het systeem nú omgooien." (1) Ook dát zeggen we al vijftig jaar, om vijf voor twaalf. (2) Maar het klopt uiteraard niet. Je kan immers "het systeem" niet ineens omgooien. En iets willen dat niet kan is koren op de molen van hen die niets willen veranderen omdat ze profiteren van het systeem. Dus, op basis van gezond verstand, ben ik geneigd te concluderen dat macht- en geldzoekers de oorzaak zijn van de ellende, zoals het trouwens altijd al is geweest.
Wat is de Club van Rome?
De Club van Rome is een denktank die haar leden werft op uitnodiging. Tot voor kort waren er maximaal honderd leden, maar onder het voorzitterschap van Mamphela Ramphele en Sandrine Dixson-Declève wordt dat aantal opgetrokken om nieuwe leden uit het Zuiden toe te laten. De organisatie wordt gefinancierd door ledenbijdragen en filantropie. De werking is geherstructureerd rond vijf hubs: Reframing Economics, Rethinking Finance, Emerging New Civilisations, Planetary Emergency en Youth Leadership & Intergenerational Dialogues.
In diverse landen wereldwijd zijn chapters actief. Dat zijn geen afdelingen, maar autonome verenigingen die in hun regio de missie van de Club van Rome ondersteunen. In België bestaat het EU-chapter, dat zich tot doel heeft gesteld bruggen te bouwen met de Europese instellingen. Heel wat activiteiten staan ook open voor niet-leden.
Waarin ligt de grootste verdienste van het rapport van de Club van Rome?
SNICK – De centrale boodschap is de titel: 'grenzen aan de groei'. Die boodschap is relevanter dan ooit, want we bereiken stilaan kantelpunten. Bovendien werden de geschetste scenario's in grote lijnen bevestigd door de data die intussen beschikbaar zijn. Maar misschien was de grootste verdienste wel de systeemvisie van de auteurs. Ons westerse wereldbeeld is doorgaans erg separatistisch (ze bedoelt reductionistisch): zo behandelen we economie als een geïsoleerd gegeven dat losstaat van de planeet, het klimaat en de sociale verhoudingen in de wereld. Dat is onzin, aangezien de economie afhangt van de eindige voorraad aan natuurlijke grondstoffen. Het rapport bracht die samenhang in beeld. (1) Separatisme is het streven naar afscheiding van een bestaande politieke, religieuze of culturele organisatie. Reductionisme is het behandelen van complexe problemen door ze op te splitsen in deelproblemen, die dan afzonderlijk worden aangepakt. (2) Een proces- en/of systeemvisie is zeer moeilijk te 'verkopen'. Voor leken is dit te complex, en experts krijgen geen gehoor bij politici en de bedrijfswereld, misschien omdat die vrezen voor aantasting van privileges, als blijkt dat hun gedrag problematisch is. Als beleidsmakers dan ook zelf nog profiteren van de financieel-economische systemen, dan begrijp je dat er niks verandert. De Club van Rome doet anders wel moeite om de systeemvisie te promoten, bv. met The Young Person's Guide To Systems Change.
Daartegenover staat de beperkte impact van het rapport, dat de problemen wel benoemde, maar geen oplossingen bood. Er zijn 30 miljoen exemplaren van verkocht, maar de daaropvolgende decennia heeft het neoliberalisme de extreme focus op groei geconsolideerd. Zie ook de boekbespreking Neoliberalisme, of de pagina van Wikipedia.
Wanneer het concept 'groei' ter discussie wordt gesteld, is de reactie nog altijd defensief. Hoe komt dat?
SNICK – Er zijn mensen die veel te verliezen hebben wanneer we het kapitalisme en de obsessie voor groei zouden loslaten. Beleggers die mikken op groei om rijker te worden van aandelen. En politici die vasthouden aan groei in de hoop dat toekomstige problemen daardoor vanzelf verdwijnen. Maar meer algemeen zien we in het Westen onze planeet als een oneindige bron van grondstoffen en niet langer als de plek die de bron van alle leven is – ook het onze. Ik denk dat het erger is. De meeste mensen, ook beleggers en politici, zijn intelligent genoeg om te begrijpen dat grondstoffen beperkt zijn, maar ze laten die daarom niet zomaar over aan iemand anders. Internationale concurrentie is een onderschatte factor. Het wollige idee dat de aarde de bron is van alle leven verandert daar niets aan. Dat beeld heeft zich onder impuls van de wetenschappen en de boost van de materiële welvaart in de geesten vastgezet. Zelfs nu de afvalberg, het verlies aan biodiversiteit en de klimaatopwarming ons met de neus op de feiten drukken, kunnen velen zich geen alternatief voorstellen waardoor we weer binnen de grenzen van de planeet leren leven. De groep mensen – waaronder de jongere generatie – die wel ziet dat het systeem destructief is, wordt ook deels gegijzeld door de angst dat een systeemwissel op korte termijn pijn zal doen. Bijna heel de economie hangt af van fossiele brandstoffen. Dat zorgt ook voor banen, winst voor aandeelhouders en een levensstijl die we vanzelfsprekend zijn gaan vinden (en die we beschouwen als verworven rechten).
Gaat u niet te snel voorbij aan de voordelen van het kapitalisme?
SNICK – Op korte termijn is dat systeem enorm succesvol om materiële welvaart te creëren voor een beperkte groep mensen. (!!!) We worden verblind door dat succes, omdat wij aan de goede kant staan (min of meer). Maar hoe tevreden zijn de mensen die – ook in onze samenleving (!) – in armoede leven, of die in het Zuiden met 1 dollar per dag moeten rondkomen? En wat is de ecologische erfenis voor onze kinderen? Het is ook opvallend hoe kritiek op het kapitalisme vaak wordt opgevat als een pleidooi voor communisme. Omgekeerd is de afkeer van het communisme (dat ook is mislukt als gevolg van slechte kantjes van de mens) allicht een steun geweest voor de verspreiding van zijn tegenpool, het kapitalisme. Het vrije ondernemerschap werkt beter dan een centraal gestuurde economie (misschien omdat verspreide macht beter werkt dan gecentraliseerde?), maar alléén als bedrijven als missie hebben welzijn te creëren binnen de grenzen van de planeet. Algemeen belang verliest nog altijd van eigen- en groepsbelang; zie de zeven hoofdzonden. Maar in het dominante systeem (het kapitalisme, versterkt door het neoliberalisme) zijn mens en planeet herleid tot middelen voor financiële groei (kapitaalaccumulatie!).
Dat mensen zich geen alternatief kunnen voorstellen, wijt u voor een groot deel aan het onderwijs.
SNICK – Ons onderwijssysteem weerspiegelt ons separatistische (reductionistische) wereldbeeld: de exacte wetenschappen en de humane wetenschappen worden volledig uit elkaar getrokken. Er wordt prioriteit gegeven aan verregaande specialisatie binnen een bepaald onderzoeksveld. Experts leren met een enge lens naar de realiteit te kijken en zijn blind voor het brede systeem. Systeemvisie is moeilijk; dit lijkt een beetje op de tegenstelling tussen effectiviteit (systeemvisie) en efficiëntie (detailvisie). Ook de huidige ecologische crisissen zijn aangedreven door wetenschappelijke en technologische kennis. Snap ik niet; hoe kan een crisis nu aangedreven worden door kennis? Transdisciplinaire (of multidisciplinaire) leertrajecten om in complexiteit te leren functioneren, bestaan bijna niet.
Je kunt mensen toch niet allemaal opleiden tot allround experts?
SNICK – Bedenking vooraf: je kan maar allround expert worden als je een brede visie hebt; sociale media belemmeren die. Natuurlijk niet, en kennis die voortkomt uit specialisatie is waardevol, als je eerst uitzoomt naar het grote geheel. Van efficiëntie naar effectiviteit. De functie van de economie is de beschikbare middelen in te zetten voor de behoeften van de samenleving. Zou moeten zijn, ja; neoliberalen zien dat anders. Maar ons westerse model verbruikt meer dan de middelen waarin de planeet kan voorzien, en dat komt slechts een kleine groep mensen ten goede (nl. de kapitalisten). Die economie is dus disfunctioneel. De ondernemers en de leiders van morgen moeten zich tijdens hun opleiding in eerste instantie buigen over fundamentele vragen, zoals welke samenleving we voor ogen hebben en hoe we dat concreet aanpakken binnen een begrensde planeet. Dat aan het onderwijs overlaten lijkt mij eerder utopisch. Als de politiek dit niet aanstuurt gaat het niet gebeuren, vrees ik.
Het is opvallend hoe kritiek op het kapitalisme vaak wordt opgevat als een pleidooi voor communisme.
SNICK – De strekking van die vraag is eerder al aan bod gekomen, en deze paragraaf gaat er niet over, dus ik denk dat hier de verkeerde vraag staat. Dat we studenten in economische opleidingen nog altijd onderrichten in een kapitalistisch model zonder vragen te stellen bij de groei, is niet minder dan een misdaad tegen de mensheid. We stomen hen klaar voor een model, waarvan we al vijftig jaar weten dat het catastrofale gevolgen zal hebben. Nochtans ken ik professoren die hun studenten willen laten kennismaken met nieuwe inzichten, zoals de donuteconomie (evenzeer een model dat het probleem niet gaat oplossen, wegens basale fouten trouwens). Maar ze doen het niet of nauwelijks, uit vrees voor hun carrière. Het is godgeklaagd wat op de universiteiten allemaal niet meer gebeurt omdat professoren en doctorandi vrezen voor hun carrière, maar dat is een ander probleem. Universiteiten zijn sterk geïnstitutionaliseerd en veel minder een plaats van kritisch denken dan doorgaans wordt aangenomen. Zie ook Over woke.
De bedrijfswereld staat volgens u verder.
SNICK – Veel ondernemers zijn bereid én beter in staat om in te spelen op veranderingen, ook onder druk van de Europese Green Deal. En je merkt bij bedrijven steeds meer interesse voor werknemers met een helikopterzicht, die niet met pasklare antwoorden komen (quick fixes), maar in complexe contexten (systeemvisie) nieuwe ideeën bedenken. Hoewel innovaties ook weinig of niets oplossen; zie Polarisatie omtrent innovatie. Wel noodzakelijk is een verschuiving van efficiëntie naar effectiviteit, en de bepaling van wat we effectief vinden, m.a.w. waar we als maatschappij heen willen. Maar zolang we niet erkennen dat groeigedreven concurrentie, heilige huisjes en de zeven hoofdzonden dat proces belemmeren, gaan we er niet uit geraken.
Is de shift richting duurzaamheid niet volop bezig?
SNICK – Het is dubbel. We gaan als samenleving door een soort rouwproces van ontkenning en acceptatie. We weten dat dit model binnen afzienbare tijd zal verdwijnen. Sommige mensen zetten de hakken extra in het zand. Neoliberalen hebben altijd ondergronds gewerkt, maar worden stilaan uit hun holen gedreven; zie ook De Vos en Norberg. Anderen proberen nog wat te onderhandelen met de werkelijkheid. Gewone liberalen die evenzeer de groei promoten als universele oplossing.
Het pleidooi voor elektrische wagens is illustratief voor die houding. Ze bieden een alternatief tegen de CO2-uitstoot van benzine en diesel, maar zijn daarom nog geen duurzame oplossing voor de hele wereld: ook de grondstoffen voor batterijen zijn eindig, en de vraag hoe ze onze gezondheid of de sociale ongelijkheid beïnvloeden, wordt zelfs niet gesteld. Hola. Sociale bekommernissen zijn geen excuus voor een gebrek aan gezond verstand. Wat ook de brandstof is, verplaatsing vergt energie, en hoe zwaarder het voertuig, hoe hoger het verbruik, en de daaruit volgende opwarming; dat geldt evengoed voor elektrische wagens. Uiteindelijk zullen we moeten aanvaarden dat we wel onze plaats hebben op deze planeet, maar dat we onze planeet niet beheersen. Daarvoor kunnen we teruggrijpen naar de kennis van de inheemse volkeren die duizenden jaren in harmonie met de natuur aan landbouw en bosbeheer hebben gedaan. (1) Zonder integratie tussen de technische en sociale aspecten van de problematiek gaan we dit niet oplossen, maar als er één kant is die we alvast kunnen aanpakken zonder aan de andere te raken, dan is het de technische, desnoods via belastingen op energieverbruik en vervuiling. (2) Aandacht voor ongelijkheid en inheemse volkeren gaat geen economen van gedacht doen veranderen; alleen geld doet dat.
Bosbeheer als onderdeel van het economisch beleid? Veel economen zullen u een gebrek aan realisme verwijten.
SNICK – (Glimlacht) Het is bijna een klassieker: mensen die alternatieven afschieten omdat ze niet realistisch zijn en vervolgens zeggen dat je oneindig kunt groeien op een eindige planeet. Ieder zijn eigen realisme. De kracht van opinies tegenover feiten. De tegenstelling tussen zogenaamd realisme en duurzaamheid slaat nergens op en is een kwalijk gevolg van onze separatistische (reductionistische) visie. Op korte termijn zien we geen alternatieven, vandaar dat we verandering onhaalbaar achten. We zien wel alternatieven, maar als oorzaken als hebzucht, machtswellust en internationale concurrentie niet worden erkend en aangepakt gebeurt er niets. Maar als we willen overleven, is het cruciaal dat er voldoende bomen en planten zijn om ons van zuurstof, voedsel en materiaal te voorzien, en dat we leren hoe onze economie de bossen gezonder kan maken in plaats van die te vernielen voor financiële winst. Anders organiseren we onze ondergang. En onderschat ook de dekoloniseringsbeweging niet. We hebben het westerse economische model geëxporteerd naar andere delen van de wereld, maar het wordt steeds meer ter discussie gesteld. Zie ook Minder is meer.
U noemde het gebrek aan oplossingen als belangrijkste tekortkoming van het rapport van de Club van Rome. Is dat veranderd?
SNICK – Wetenschap is maar één van de stemmen in het debat, en zij kan de toekomst niet kennen of bewijzen. De Club van Rome gaat nu veel actiever mee op zoek naar alternatieven die zich op het terrein aandienen en werkt mee aan het creëren van nieuwe kennis met alle maatschappelijke actoren samen. Want die kennis is er, omdat al op veel plaatsen in de praktijk met andere modellen wordt geëxperimenteerd. Denk aan de transdisciplinaire trajecten voor en door studenten, maar bijvoorbeeld ook aan gemeenschapsmunten, waar geld wordt ingezet voor een wezenlijke bijdrage aan de lokale economie. In Sardinië heeft de sardex zo heel wat kmo's uit de financiële crisis geholpen, doordat ze gedeeltelijk werden afgeschermd van de wereldwijde concurrentie. Maar het is dus tijd om al die kennis op een veel grotere schaal in te zetten. Vaag, maar hoopvol. Of hoopvol, maar vaag.
Tips van Anne Snick voor wie meer wil weten over systeemdenken
Boeken:
– Leen Gorissen: Natural Intelligence
– Stefano Mancuso: The nation of plants
– Tyson Yunkaporta: Sand Talk
Documentaires:
– Demain (Cyril Dion & Mélanie Laurent)
– Kiss the ground (Beschikbaar op Netflix)
– Doughnut economics TED Talk
Evenementen:
– Zermatt Summit Entrepreneurship in the Service of the Common Good
– Extrapreneurs: Sommet de l'économie systémique
Bio Anne Snick:
– Geboren in Kortrijk in 1959
– Doctoraat in de filosofie van de opvoeding
– Werkt twintig jaar over kansarmoede en sociale economie, onder andere als coördinator van een kennisnetwerk met vrouwen in armoede
– Is sinds vijf jaar opnieuw in de academische wereld actief rond een systemische benadering van duurzaamheidsonderzoek
– Sinds vorig jaar lid van de Club van Rome en fellow van de World Academy of Art and Science
– Actief als vrijwillig coach-the-coach in leertrajecten over complexiteit en duurzaamheid, en als freelancespreker en -facilitator
5 – De realiteit van het kapitalisme is dat mensen altijd meer willen
Om de democratie te redden, is een vorm van vaderlandsliefde onvermijdelijk. Martin Wolf, de Britse chroniqueur van een veranderende wereld, laat in een nieuw boek zijn licht schijnen op de dwarsverbanden tussen kapitalisme en democratie.
Ruben Mooijman, zaterdag 18 maart 2023
'Een antwoord op een nieuw en verontrustend tijdperk'. Zo omschrijft Martin Wolf, economisch hoofdcommentator van Financial Times, zijn laatste pennenvrucht. In 'De crisis van het democratisch kapitalisme' onderzoekt hij hoe het komt dat de democratie in veel landen onder druk staat. Wolf, die in de Britse zakenkrant actuele gebeurtenissen in het brede kader van de veranderende wereld plaatst, neemt alle mogelijke economische en sociale aspecten onder de loep, en komt soms met verrassende inzichten.
Hebt u de Nederlandse verkiezingen gevolgd? De overwinning van een beweging van boeren en burgers lijkt me een mooie illustratie van uw stelling dat veel kiezers zich niet langer vertegenwoordigd voelen door de mensen die hen regeren. Maart '23: de Boer Burger Beweging wint.
MARTIN WOLF – Ik moet zeggen dat ik de verkiezingen niet van heel nabij heb gevolgd. Zijn moeder was Nederlandse. Maar inderdaad, een van de oorzaken van de huidige democratische crisis is dat bij een groot deel van de bevolking het gevoel leeft dat het establishment niet langer te vertrouwen is. Dat veroorzaakt politieke aardverschuivingen, en doet de traditionele partijen verdwijnen.
U verwijst in uw boek naar de opkomst van het fascisme in de jaren 30. Is de huidige situatie vergelijkbaar met toen?
WOLF – Nee, zeker niet. Ik heb inderdaad een meer persoonlijk hoofdstuk geschreven over mijn voorouders, die gevlucht zijn voor de nazi's. Dat deed ik om het boek te verlevendigen, en ook om duidelijk te maken waarom dit thema nog altijd belangrijk is. Maar de situatie van nu is heel anders dan toen – de politiek is anders, de media zijn anders, de context is anders. Tegelijk is er onmiskenbaar een stijging van het aantal autocratieën en een verzwakking van de democratische normen. Het kan geen kwaad om te beseffen dat het behoud van onze democratische waarden niet vanzelfsprekend is.
Zijn we daarover te optimistisch?
WOLF – Ik word vaak als een pessimist beschouwd, maar vaak blijken pessimisten uiteindelijk realisten te zijn (in tegenstelling tot optimisten; een gevolg van (toxisch) positivisme, of de neiging om problemen te ontkennen). Je moet je bewust zijn van de risico's om de juiste actie te kunnen ondernemen. Logisch. Iemand die gezond leeft, veel beweegt en op zijn gewicht let, noemen we geen pessimist. Wat zo iemand doet, is voorkomen dat hij problemen krijgt met zijn gezondheid. Net zoals we lichamelijke problemen proberen te voorkomen, zouden we ook zorg moeten dragen voor onze democratische samenleving. We kunnen gevaren zoals populisme (populisme zonder meer een gevaar noemen is wel een gebrekkige aspectscheiding, denk ik) voorkomen door een maatschappij te creëren die tegemoet komt aan de behoeften van zo veel mogelijk inwoners. Dat zou trouwens standaard moeten zijn voor elke maatschappij. Het is verstandig om de risico's te onderkennen. En er zijn aanzienlijke risico's. Ongeveer zoals het communisme wordt opgerakeld om het kapitalisme te verdedigen, zo wordt gewaarschuwd voor populisme, om de ondergang van de traditionele partijen tegen te gaan. Interessant hier is het Pleidooi voor populisme van David Van Reybrouck.
Beseffen hedendaagse politici dat voldoende?
WOLF – Er zijn verschillende categorieën politici. Er zijn liberale democraten die onze waarden verdedigen, en er zijn herrieschoppers die de samenleving willen veranderen met illiberale (vrijheid beperkende) ideeën en nationalisme. Dat lijkt mij wel een basale fout wegens behoorlijk zwart-wit (gebrekkige aspectscheiding). Wolf voelt zich thuis bij de liberale democraten, en alle anderen vindt hij illiberale herrieschoppers. Deze framing moet lezers ervan overtuigen dat de liberale democratie de enige goed weg is, maar dat hangt wel af van de definitie van liberale democratie (vlag-en-ladingprobleem). De eerste groep moet beseffen dat onze samenlevingen nooit eerder zo vrij, tolerant en gelukkig geweest zijn als nu. Dat beseffen ze, of beweren ze toch, zie Norberg verderop. Het behoud en de verdediging ervan zijn belangrijk. Maar ik stel ook vast dat die eerste groep er niet erg goed in slaagt het electoraat aan zich te binden (de conservatieve regering van Rishi Sunak verloor bij tussentijdse verkiezingen drie zetels, maar dat kon Wolf toen nog niet weten). Misschien net omdat ze verzuimen zorg te dragen voor de democratische samenleving? Zelfs in Nederland, wat toch een van de meest stabiele, welvarende en eendrachtige samenlevingen is. In 2023 verloor VVD (rechts liberaal, met Rutte) 10 zetels, D66 (links liberaal) en CDA (christendemocratisch) verloren er resp. 15 en 10 (van de 150). PVV (rechts 'populistisch') verdubbelde tot 37, en NSC (sociaal-cultureel, d.i. tegengesteld aan liberaal) haalde er 20 uit het niets. Ik zie hier echter geen probleem met de democratie, wel met het vertrouwen in de klassieke partijen.
U pleit onder meer voor een vorm van patriottisme om de democratische crisis het hoofd te bieden.
WOLF – Ik besef dat dat controversieel kan zijn. Maar als je nadenkt over wat een democratie doet functioneren, is dat vooral een set regels en procedures over macht die door iedereen gedeeld en aanvaard wordt. Denk ik ook, hoewel "een set regels en procedures" meervoud is, naar mijn bescheiden mening). Mensen willen geen machthebbers met wie ze geen enkele connectie voelen (OK), en die eropuit zijn om te vernietigen wat ze belangrijk en waardevol vinden (dit is overdreven; je kan het oneens zijn met het beleid zonder politici te beschuldigen van destructiviteit). In dat geval is die macht niet gelegitimeerd, en riskeer je zelfs een burgeroorlog. Lijkt mij onwaarschijnlijk in West-Europa. Mensen moeten kunnen leven met het idee dat een regering door hun tegenstanders, hoezeer ze die ook verwerpen, toch legitiem kan zijn. Dat lukt alleen als er een gemeenschappelijk gevoel ontstaat van loyauteit aan het land, aan tradities, aan instituten. Dat soort patriottisme is niet aan België besteed. Ik gebruik daarvoor het woord patriotism, je kan het ook shared citizenship, gemeenschappelijk burgerschap noemen. Wolf is te algemeen hier. In een tweestatenoplossing als België werkt dat niet zo goed. Elders is daar al meer ellende van gekomen; Palestijnen kunnen ervan meespreken. Mensen zijn emotionele wezens, en hechten aan affectieve banden, een gevoel van traditie en een gedeelde gemeenschap. Zeker. Als de samenleving op een punt komt waar groepen niets gemeenschappelijks met elkaar delen, dan wordt het moeilijk om een democratie in stand te houden. Dat is nu het geval in Amerika, en ook in het Groot-Brittannië van vlak na de Brexit waren de scheidslijnen heel diep. Als er een geografische grens ligt tussen de gescheiden groepen, is dat vrij gemakkelijk op te lossen, niet? Maar anders is er inderdaad een probleem; diversiteit is niet per se positief.
Als inwoners van een land die gemeenschappelijke waarden niet delen, kunnen ze dan nog deelnemen aan het democratische proces?
Moeilijke vraag, Ruben. En bedoelen we nu Amerika, of België?
WOLF – Je kan uiteraard onderling van mening verschillen, maar sommige kernwaarden dragen de kiem in zich om een samenleving zo te verdelen dat ze uiteenvalt. Denk aan slavernij in de Verenigde Staten. Misschien is abortus ook zo'n kernwaarde. Huh? Het is heel moeilijk voor politici om een zodanig verdeelde samenleving nog te beheersen. Als je daar niet in slaagt, eindig je met een variant van Libanon (broeinest van etnische spanningen). Beetje apocalyptisch, niet?
In België leven verschillende ideeën over die gemeenschappelijke waarden (toch bij politici). Volgens sommigen (unitaristen) worden ze gedeeld door alle Belgen, volgens anderen (Vlaams-nationalisten) door Vlamingen enerzijds en Franstaligen anderzijds. Vreemde opdeling (vermoedelijk afkomstig van de interviewer): waarom niet Vlamingen en Walen, of Nederlandstaligen en Franstaligen (wat niet hetzelfde is, maar beide zouden kunnen)? Basale fout: gebrekkige aspectscheiding (woonplaats vs. taal).
WOLF – Ik kijk als een buitenstaander naar uw land, maar ik zou denken dat de verdeeldheid niet zozeer over waarden gaat. De Vlamingen en Franstaligen delen heel wat waarden: de liberale democratie, de markteconomie, de integratie in de Europese Unie. Het grote verschil heeft eerder te maken met etnische, bijna tribale gevoelens: tot welk volk behoor ik? Hij kent de Belgische constructies niet. Dat kan tot gevaarlijke situaties leiden, kijk maar naar het voormalige Joegoslavië (uiteengevallen in Bosnië en Herzegovina, Kroatië, Montenegro, Noord-Macedonië, Servië en Slovenië, als gevolg van o.m. etnische spanningen; blijkbaar waren ook dáár geografische grenzen nodig om dat op te lossen). Ik hoop dat de Belgen voldoende waarden delen om niet te hoeven overgaan tot een opsplitsing van het land. En waarom? Een verdeling op basis van etnische gevoelens is een gevaarlijke strategie. Dat is niet van toepassing op België. In Zwitserland spreken de inwoners ook verschillende talen, maar ze voelen zich toch allemaal Zwitsers. Misschien omdat de Zwitserse regering ze democratisch gelijk behandelt? Wat in Noord- en Zuid-België lange tijd niet bepaald het geval geweest is. De opeenvolgende staatshervormingen in België hebben uiteraard geen goed gedaan aan de samenhorigheid, en bevorderen ook geen patriottisme. Ze tonen wel een minder opvallende basale fout, nl. de partiële oplossing. Het gevolg daarvan is dat de verdere ontwikkeling van het land meer en meer in het slop geraakt, door foutsequenties die ontstaan door basale fouten in elke stap.
U brengt de democratische crisis in verband met disfuncties in het kapitalisme. Nu wordt het interessant. Zou je op basis van die economische causaliteit (disfuncties leiden tot crisis) niet eerder een links populisme verwachten dan een rechts populisme? Doordenker. Mooiman lijkt te zeggen dat disfuncties in het kapitalisme eerder zouden moeten leiden tot een reactie van politiek links, blijkbaar veronderstellend dat het kapitalisme iets is van politiek rechts (de liberalen). Dat klopt echter niet per se, vermits salonsocialisten immers evengoed kapitalisme bedrijven. Bovendien lijkt hij te veronderstellen dat reacties normaal gezien enkel van populistische partijen komen; ook al twijfelachtig.
WOLF – Dat is een interessante vraag (omdat hij niet dadelijk een antwoord heeft?), en de puzzelstukjes voor het antwoord zijn nog niet allemaal gelegd. Ten eerste stel ik vast dat veel populisten weliswaar rechts genoemd worden, maar tegelijk wel voorstander zijn van een links economisch beleid. Heel dat links-rechts gedoe werkt toch al lang niet meer? Zie ook Links en rechts. Ze zijn nationalistisch en conservatief, maar geen absolute voorvechters van de vrije markt. Gebrekkige aspectscheidingen bij de vleet. Ik denk aan de partij PiS in Polen, maar ook aan Donald Trump (dit is 2023; Trump is nog niet herkozen) en Boris Johnson. Je zal hen niet horen pleiten voor minder overheidsuitgaven. Ze zijn voorstander van een stevig uitgebouwde staat (wat Trump betreft alvast een vergissing). Een tweede vaststelling is dat de lagere inkomensgroepen geen antwoorden op hun vragen vinden bij de traditionele linkse partijen. Zoals vroeger wel het geval was? De zuilen zijn ingestort, verruïneerd als het ware. Dat zijn vaak de partijen geworden van de etnische minderheden (bv. in Sint-Jans-Molenbeek) en de progressieve intellectuelen (salonsocialisten). Hun ideeën over sociaal beleid en seksuele vrijheid staan mijlenver van de opvattingen van de lagere inkomensgroepen (wat heeft dat met inkomen te maken?!?). En ten derde is er het falen van het communisme, en ook van het traditionele socialisme zoals dat in het Zweden van Olof Palme (interessante pagina!) werd toegepast. Het gevoel leeft dat dat niet gewerkt heeft. Op rechts leeft het gevoel dat links niet gewerkt heeft. De lagere inkomensgroepen zoeken hun heil bij leiders die nationalistisch en protectionistisch zijn, en hun culturele identiteit naar waarde schatten. Allicht omdat globalisering een hoop onzekerheden meebrengt, wat stress veroorzaakt, en die is er al genoeg. Dat gevoel van steun en respect spreekt enorm aan.
Kan het ertoe leiden dat mensen tegen hun eigen economische belangen stemmen?
Vreemde vraag?! Mensen stemmen altijd voor hun belangen zoals ze die zelf percipiëren. Of dat overeenkomt met die van de politiek of de doordeweekse economie is een heel ander aspect.
WOLF – Voor mensen als ik, die van een economische rationaliteit uitgaan (een theorie die grondig onderuitgehaald wordt door Daniel Kahneman), is dat een ongemakkelijke vaststelling. Mensen zijn emotioneel, ze denken niet altijd goed na over hoe economische processen werken (of niet werken?). Enfin, de mensen begrijpen het weer niet. Maar wélke economische processen worden bedoeld? Voor de processen die de rijken rijker maken moet je weinig verwachten van economische realiteit. Maar er speelt meer. Vroeger lieten veel kiezers zich leiden door instituties als vakbonden. OK. Maar in de huidige versplinterde samenleving worden mensen op zichzelf teruggeworpen. OK. Er zijn geen leiders meer om zich aan te spiegelen. Vakbonden staken alleen nog bij regeringswisselingen. Ze hebben het gevoel dat niemand nog naar hen omkijkt. OK. Dat wordt mee veroorzaakt doordat alles wordt gedigitaliseerd, waardoor betrokkenheid verdwijnt in oncontroleerbare systemen; zie ook Systems thinking in the public sector. Wat ze nog hebben is een paspoort, een nationaliteit waarvan ze vinden dat die hen ergens recht op geeft. En sommigen hebben er zelfs twee of drie, wat uiteraard vlag-en-ladingproblemen schept. Wie nog kan gaan stemmen voor verkiezingen in zijn moederland voelt zich vanzelf minder Belg. Als alle andere verbanden wegvallen, delen ze tenminste nog het feit dat ze Fransen zijn, of Amerikanen. Identiteit wordt dan heel krachtig. Is dat zo? Ze voelen zich vertegenwoordigd door nationalistisch rechts. Huh? Ik zie het verband niet dadelijk. 'Nationalisme' wordt al eens over dezelfde kam geschoren als 'populisme', overigens met een gelijkaardig vlag-en-ladingprobleem. Vooral omdat het multiculturalisme iets is van links. Op dat gevoel spelen mensen als Marine Le Pen, Donald Trump of Ron DeSantis in. (1) Dat links-rechts gedoe altijd… "Multiculturalisme" is (per definitie?) iets van links. En dan is de reactie daartegen per definitie iets van rechts? En je moet links of rechts gaan staan, of in het midden. Gebrekkige aspectscheidingen genoeg, en polarisaties als gevolg. Deze man heeft een interessante kijk op een aantal dingen, maar zijn richtingsgevoel werkt hem tegen. (2) Wat hij hier bedoelt is dat "rechts" ageert tegen multiculturalisme om kiezers aan te trekken die zich, bij gebrek aan leiders om zich aan te spiegelen, vooral optrekken aan de nationaliteit die hun rechten zou moeten garanderen. (3) Misschien is dat de reden waarom Bouchez de MR ook in Vlaanderen wil uitbouwen.
Als het gaat over de grote uitdagingen van de toekomst, hoor je steeds vaker dat kapitalisme een deel van het probleem is, in plaats van een deel van de oplossing.
WOLF – Het gaat over het managen van de consequenties van economische groei. Ongelooflijk. Als kapitalist kan je het blijkbaar niet maken om de noodzaak van groei ook maar even in twijfel te trekken. Dan maar focussen op de consequenties. Kapitalisme is het enige economische systeem dat de wereld heeft. Toch het enige dat kapitalisten zich kunnen inbeelden. Er is geen ander. Mensen willen nu eenmaal een overvloed van goederen en diensten. Dat is wat kapitalisten denken, om hun ideeën te verantwoorden. Dat is een ongelooflijk diep verlangen. Nog wat nadruk. Geen enkele overheid raakt verkozen met een programma om de economie te verkleinen. Lijkt mij ook geen goede strategie; burgers hebben andere zorgen dan "de economie". China maakt zijn bevolking rijker, en alle Chinezen zijn het eens dat ze er slechter aan toe waren toen ze arm waren. Wie werd bevraagd? En wat was de vraag precies? En mocht iedereen vrij antwoorden? Of is dit de zoveelste door kapitalisten gefabriceerde veronderstelling? De realiteit van het kapitalisme is dat mensen altijd meer willen, en dat er dus groei is. Oeps. Let op: "mensen willen altijd meer, en dus is er groei". Nu zijn er allicht veel mensen die "altijd meer willen", maar dat is niet de meerderheid, zou ik denken, tenzij je alleen de kapitalisten beschouwt, uiteraard. Je zou gaan denken dat "altijd meer willen" door Wolf niet eens als een negatieve eigenschap wordt gezien. Maar hier wordt het voorgesteld alsof burgers in het algemeen altijd meer willen, en er dus groei is; niet moet zijn, maar is, mogelijk als gevolg van onzichtbare contra-intuïtieve economische wetten. Omdat landen niet gelijk zijn, is ook de groei niet gelijk. Nogal simpel voorgesteld. Als we de economische groei bevriezen, zal de klimaatcrisis ook plaatsvinden, alleen wat later. Dus maakt het niet uit?? Alstublieft?! Als je de klimaatcrisis wil aanpakken met degrowth, moeten we terug naar waar we tweehonderd jaar geleden waren. Onnozelaar. Dat is voor niemand aanvaardbaar. (1) De klassieke vuile truc: je eigen idee afzetten tegen een absurditeit (200 jaar terug in de tijd) om het aanvaardbaarder te maken. (2) En klimaatrampen zijn dan wél aanvaardbaar…? De enige acceptabele oplossing is de link tussen groei en grondstoffengebruik doorknippen (nog zo'n kapitalistische theorie). Dat kan alleen met een versnelde technologische evolutie. De oude remedie. De pastoor tegen de burgemeester: "houdt gij ze arm, zal ik ze dom houden". Ontmoedigend is het, hoe mensen die eerst intelligent lijken te reageren, ineens blokkeren op een absurd idee. Maar misschien doe ik dat zelf ook wel?
Kapitalisme wordt niet zelden vereenzelvigd met neoliberalisme. Is het nuttig die termen uit elkaar te halen?
WOLF – Ik gebruik de term neoliberalisme niet. Simpel. Wat je niet ziet bestaat niet? Neoliberalisme is anders een zeer kwalijke vorm van kapitalisme. Ik beschouw kapitalisme als een systeem waarin de markt een dominante rol speelt, waarin concurrentie en privébezit de norm zijn en eigendomsrechten verhandeld worden op financiële markten. Je kan zo'n systeem op veel manieren organiseren, met allerlei wetten, overheidsreguleringen en sociale voorzieningen. Neoliberalisme dateert van de jaren 80 van de vorige eeuw, toen deregulering opgang maakte. Is dat zo? Het boek Neoliberalisme zegt iets anders. Maar veel zaken werden helemaal niet gedereguleerd. De afgelopen vier decennia is de welvaartsstaat niet uitgehold (toch niet voor kapitalisten), we hebben nu een niveau van sociale bescherming waarvan Marx het bestaan niet had kunnen vermoeden (zullen we dat oordeel aan Marx overlaten?). Er is in die periode een massa nieuwe regulering gekomen op milieugebied (en met goede redenen!), de banken zijn na de financiële crisis (ja, erna, in plaats van op tijd) strenger gereguleerd en de rol van de centrale banken (dat zijn nog steeds banken) is toegenomen op een schaal die voorheen ondenkbaar was. Neoliberalisme wordt nu gebruikt als een pejoratieve term voor een ongereguleerde vrije markt (met uitersten kan je niet zinnig redeneren), maar dat is niet de realiteit. De realiteit lijkt wel te zijn dat de markt meer en meer wordt gereguleerd in het voordeel van de markt. Managerialisme grijpt om zich heen. Overheidsdiensten worden geprivatiseerd (en vervolgens duur betaald!).
De democratische crisis gaat niet altijd samen met economische problemen. Sommige landen waar het economisch uitstekend gaat, kennen toch een democratische crisis. Hoe kan dat?
WOLF – Maatschappijen hebben belangrijke structurele wijzigingen doorgemaakt, die economische aspecten hebben. Neem bijvoorbeeld de opkomst van de kenniswerkers. Werken met woorden en ideeën is belangrijker geworden dan werken met dingen. Ook de rol van vrouwen is heel erg veranderd. Fysieke kracht is als productiefactor minder belangrijk geworden, terwijl het belang van omgaan met woorden, ideeën en gevoelens is toegenomen (en dat willen we aan AI overlaten??). Economische sectoren als informatietechnologie, leisure en zorg zijn enorm gegroeid. Zorg?? Hij bedoelt misschien de industrialisering van de zorg? Zie ook bij Doeland: het is jammerlijk om te zien hoe de door industrialisatie vrijgekomen arbeidstijd wordt ingevuld met activiteiten die meer problemen veroorzaken dan oplossen (zoals digitalisering).
Daar komt dan nog de immigratie bij. Veel Europese landen zijn in relatief korte tijd veranderd van emigratielanden naar immigratielanden. Arbeidsmigratie, gesteund door de economische machthebbers… Er heeft een culturele en sociale transformatie plaatsgevonden die bijna revolutionair is. Toen ik jong was, stond homoseksualiteit nog in het strafwetboek, nu zijn homohuwelijken volledig aanvaard. Echtscheiding was in mijn jeugd ondenkbaar, nu is het normaal. De afgelopen 70 jaar zijn de economische, culturele en maatschappelijke waarden enorm verschoven. Ik ben er blij mee, maar heel wat mensen voelen zich daardoor kwetsbaarder. Ik denk dat je processen zoals migratie beheersbaar kunt maken als je laat zien hoe je ze aanpakt. Dat "we tonen te weinig wat we doen" hoor je ook regelmatig van politici die het volk niet meer kunnen lezen. Die gedeelde kernwaarden over democratie zijn daarbij belangrijk. Mensen kunnen zich aanpassen, als ze waarden delen. Wie had ooit kunnen denken dat Groot-Brittannië zich op zijn gemak zou voelen met een hindoe als premier, wiens ouders in het buitenland zijn geboren? Is dat zo? Voor zover ik kan nagaan, doen die zaken er niet toe voor de bevolking. Als je het al vermeldt, twijfel ik daaraan. Dat laat zien dat immigratie beheersbaar is, al hebben we grote fouten gemaakt op dat gebied (o.m. door die hindoe premier te maken; zie hier), en al zullen er altijd politici zijn die deze verschillen uitbuiten om verdeeldheid te zaaien. Na de Brexit zijn er wel veel buitenlanders vertrokken, omdat ze zich niet meer welkom voelden; zie Brexit in de TV-reeks "Wij zijn Europa" van Lieve Blanckaert.
U pleit voor een hervorming van het parlement. Naast een verkozen kamer zouden er ook assemblees moeten komen met gewone burgers, door lottrekking aangewezen, en met experts die op basis van deskundigheid worden aangeduid.
WOLF – De representatieve democratie werkt niet goed genoeg. We hebben niet de beste mensen in het parlement (?!; een volksgeheim, maar zijn daar ook aanwijzingen voor? misschien moeten we dokters en advocaten eens uitsluiten?), en de kiescampagnes zijn gebouwd op misleiding, bedrog en manipulatie (!!). Gewone mensen moeten meer zichtbare invloed krijgen. Een burgerpanel over abortus heeft in Ierland goed gewerkt (tenzij je tegen abortus bent). Ik denk dat het Brexit-referendum anders afgelopen zou zijn als wij (hij is Brit) het ook zo hadden aangepakt (zou wel eens kunnen; de Brexit was een politiek gevecht). Een aanvullende parlementaire kamer met willekeurig geselecteerde gewone burgers, die wetswijzigingen groen licht moet geven, kan de legitimiteit van de democratie verhogen. Daarnaast pleit ik voor een kamer van onverkozen deskundigen, een beetje zoals het House of Lords, maar dan bevolkt door mensen die erkend worden voor hun expertise (technocratie; daar gaan we al heen, sinds de staat haar technische expertise meer en meer uitbesteed aan externe organisaties als Sciensano, Fedasil, Atos, Cronos Group, Smals, Belnet, Vias Institute…; jammer dat de staat daardoor zowel de competenties als de controle verliest). Het komt erop aan om de democratie competenter en representatiever te maken. Daaraan ontbreekt het nu. De deliberatieve democratie werd ook al vermeld in de boekbespreking van Minder is meer.
Martin Wolf – De crisis van het democratisch kapitalisme – Uitgeverij Spectrum, 520 p., €44.99
6 – "Weg van degrowth: de functionaliteit van de economie moet dé parameter voor haar succes worden"
Anne Snick, Systeemdenker en lid van de denktank Club van Rome, Trends 03-07-2023
De titel is dubbelzinnig. Moeten we de weg van degrowth verder gaan, of moeten we weggaan van degrowth? Spoiler alert: beide, maar beide op een andere manier. Misschien werd de onduidelijkheid dus wel met opzet geschapen.
Half mei vond in het Europees Parlement een grote conferentie over degrowth plaats (zie Beyond Growth 2023). In de Vlaamse media gingen de commentaren daarover alle kanten uit (zie Broeierig economisch klimaat), wat niet tot een breed draagvlak voor het idee leidde. Typisch: polarisatie breekt raakvlakken af. En de polarisatie groei/ontgroei lijkt wel onontkoombaar, ongeveer zoals rechts/links (en doorgaans daaraan gekoppeld zelfs, m.i. onterecht). Het helpt niet dat voorstanders van degrowth stellen dat de fossiele industrie moet ontgroeien; voor één sector kan men zich daar nog iets bij voorstellen, maar de hele wereldeconomie? Ook voorstanders van degrowth weten dat niet elke sector moet ontgroeien, maar toch wordt meestal de boel op één hoop gegooid: gebrekkige aspectscheiding. Een concept met zoveel weerhaakjes noopt tot reflectie. 'Weerhaakjes' is een interessante omschrijving voor een onderwerp waarover de meningen in een debat niet dichter bij elkaar komen, ook niet met goede wil van beide kanten. Steevast ligt de oorzaak bij de kern van deze blog: misverstanden door basale fouten, met vlag-en-ladingproblemen en gebrekkige aspectscheidingen op kop.
Stel dat je door ernstig overgewicht levensbedreigende kwalen krijgt en de arts je adviseert je voedingspatroon en gewoonten te wijzigen om je levensverwachting te verhogen. Denk je in dat ze (ha ja, dat kan ook een vrouw zijn … :-) die raadgevingen samenvat als 'ontvoeden'? Op het volgende familiefeest bedank je beleefd voor de toastjes met foie gras, met dat advies als uitleg. Een nonkel werpt op dat mensen in het zuiden door hongersnood al vaak ontvoedden, en je arts beter hun mening eens zou vragen. Een neef zegt dat hij wetenschappelijk bewijs heeft dat Afrikanen die per dag 200 in plaats van 100 calorieën krijgen, minder honger lijden, en wie voor ontvoeding pleit dus een pseudowetenschapper is. Zelden tof, die familiefeesten. De familie meent unaniem dat je moet eten om te overleven en een toastje dus geen kwaad kan. En zelden logisch, ook. Hoe gedegen het advies van je arts ook is, haar woordkeuze werkt averechts. Misschien lijdt ook degrowth aan dat euvel. (1) Minder geslaagde vergelijking, denk ik. We gebruiken 'ontvoeden' niet, omdat elk mens moet gevoed worden, ook de dikkerds. De vergelijking met ontgroeien loopt mank, in de veronderstelling dat groei niet per se nodig is, een veronderstelling die dacht ik door Snick wordt gedeeld. (2) Ergens heeft zij misschien wel een punt. De term 'degrowth' is het laatste decennium beladen geraakt, zoals de meeste termen die alternatieve denkwijzen vertegenwoordigen beladen geraken, meer nog als gevolg van vlag-en-ladingproblemen en gebrekkige aspectscheidingen dan door hevige tegenstand (!); dan is het niet abnormaal dat we ons afvragen of onze zaak misschien gediend is met een andere benaming. Zelfs politieke partijen durven die techniek al eens te gebruiken, uit wanhoop. (3) Als ik de verklaring in Van Dale nog eens bekijk (zie bovenaan), denk ik dat 'ontgroeien' nog steeds een bruikbare term is, tenminste als we hem correct gebruiken. Waar het echt op aankomt: we moeten de groei ontgroeien, m.a.w. geleidelijk andere methoden dan groei gaan gebruiken om welzijn te creëren.
We weten al dik vijftig jaar dat er grenzen aan de groei zijn (sinds het rapport van de Club van Rome in 1972) en dat we die op veel vlakken hebben overschreden. Voilà. Er schort iets aan het begrip groei, maar wat? Aan het begrip zelf schort niks. Het wordt wel te pas en te onpas gebruikt als toverformule, door machthebbers die nog meer macht willen, en door politici die hopen dat groei hun problemen vanzelf oplost, of minstens verkleint, met het oog op de volgende verkiezingen. Zowat iedereen is het erover eens dat de economie als functie heeft om beschikbare planetaire hulpmiddelen efficiënt aan de behoeften van de samenleving toe te wijzen. Zowat iedereen, behalve zij die de economie misbruiken om macht en bezit te verwerven. Een functionele economie (definitie?) zal de hulpmiddelen niet sneller verbruiken dan de planeet die kan hernieuwen (zou dat de definitie zijn?), of ze vernielt haar eigen bestaansgrond (toch niet, anders is dit een kringredenering). Daarbij verdient ze het maatschappelijke vertrouwen door in het welzijn van allen te voorzien, en niet slechts in overmatige rijkdom voor één groep ten koste van een menswaardig bestaan van andere. Nogal zwart-wit uitgedrukt, maar OK. Dat mensen massaal hun land moeten ontvluchten om te overleven, vindt geen redelijk mens nog te dulden. (1) Misschien denkt ze aan Syrië, waar 07-2023 Assad nog 'regeerde', en aan die andere autocratieën, maar dat heeft weinig te maken met ontgroeien. (2) De Belgische overheid geeft een definitie van 'functionaliteitseconomie', op een pagina over innoverende economische modellen, maar die komt vermoedelijk niet overeen met de "functionele economie" van Snick. Wel interessant dat de overheid nadenkt over alternatieven voor de klassieke economie; als ze nu de haar website nog wat gebruiksvriendelijker maakt…
De dag waarop de wereldeconomie alle hernieuwbare planetaire hulpmiddelen erdoor heeft gejaagd, valt nu midden in het jaar. Zie Earth Overshoot Day. Dat wil zeggen dat we op jaarbasis zo'n 200 procent van de reëel beschikbare middelen opsouperen. Dit is te kort door de bocht. Sinds de jaren zeventig van vorige eeuw valt Overshoot Day elk jaar vroeger, wat de economische groei weerspiegelt. Min of meer, maar inderdaad. Zo raken planetaire buffers uitgeput en begint het hele ecosysteem te kapseizen. Niet noodzakelijk; voor elke opgebruikte grondstof worden alternatieven gevonden. De soortensterfte grijpt zo snel om zich heen dat ook de mens stilaan een bedreigde diersoort wordt. Lijkt mij evenmin gefundeerd. Ondanks die overdadige productiviteit leeft een schrikbarend percentage van de wereldbevolking in armoede. Veel disfunctioneler kan een economie niet worden. Dát groeimodel moet dringend op de schop. Maar een ander kan wel? Vreemd dat een nadruk gelegd werd op 'dat'.
Wat wel moet groeien, is de functionaliteit van de economie. Het blijft voorlopig wazig wat die functionaliteit eigenlijk is; ik veronderstel dat het gaat over het voldoen van menselijke behoeften. Dat moet dé parameter voor haar succes worden. Het bruto binnenlands product (bbp) groeit ook als de industrie mens en natuur ziek maakt, dus biedt dat geen bruikbare maatstaf. Dat weten we al heel lang, maar toch wordt daar niets aan gedaan, omdat het BBP het kapitalisme dient; ziek of niet, geld is geld. Evenmin kun je economische functionaliteit aflezen aan het financiële welslagen van economische actoren, bedrijven en aandeelhouders, wel aan het groeiend welzijn van mens en planeet (dat minder eenvoudig te kwantificeren valt). Het is dus zaak groei te herdefiniëren en de indicatoren voor economisch succes te herijken. Mee eens. Een functionele economie is zwaar in het nadeel t.o.v. de kapitalistische, alleen al omdat welzijn veel moeilijker te kwantificeren valt. Niets zo simpel als één getal, nl. het BBP (ook al deugt dat niet), om het succes van de economie aan te tonen. Misschien dekt de term regrowth beter die lading? (1) Ook de omgroei van Oikos zou een alternatief kunnen zijn. (2) Hier blijkt de boodschap van het artikel: misschien moeten we weg van de term 'degrowth', omdat die niet lijkt aan te slaan; misschien werkt 'regrowth' beter? Het is echter het onderliggende loslaten van de groei dat weerstand wekt; de keuze van de term daarvoor maakt daarbij geen verschil. Bij elke naamswijziging krijg je wel een overgangsperiode, waarin het probleem (hier de weerstand tegen ontgroeien) een beetje verder weg lijkt, maar niet is, tot spijt van die politici die hun partij een nieuwe naam geven. (3) Ik probeer nog eens: we moeten de groei ontgroeien, wir müssen dem Wachstum entwachsen, we must outgrow growth, nous devons dépasser la croissance, debemos superar el crecimiento, Мы должны перерасти рост, 我们需要超越增长 (met dank aan DeepL). Ondernemingen die zich (her-)structureren met welzijn van mens en planeet als hun missie en transparant over hun impact rapporteren, moeten het nieuwe normaal worden. Helemaal mee eens. Innovatief beleid moet die herstructurering bevorderen en verankeren. Maar daarvoor moet het beleid eerst de groei ontgroeien! Hoger onderwijs en navorming moeten maken dat iedereen dat kompas meekrijgt. Helemaal mee eens, maar hoe krijg je dat de beleidsmakers aangepraat? Die horen niet graag 'moeten', en blijven zich voor de eenvoud graag richten op het bekende BBP.
Het blijft natuurlijk lastig om voor de toastjes te bedanken en je levensstijl om te gooien. Maar wie snapt waarom, kijkt hoopvol uit naar een economie die de wereld gezond en welvarend maakt. Laat die maar groeien.
Als schrijver voor een platform dat je schrijfsel nog moet accepteren moet je rekening houden met de vereisten van het platform, en met je leespubliek. Onvermijdelijk vormt dat beperkingen voor wat je kan en wil schrijven, en even onvermijdelijk leidt dat tot veralgemeningen en vereenvoudigingen die de kern van je boodschap aantasten. In mijn eigen blog heb ik die beperkingen niet. Ik maak mijn artikelen zo lang en zo moeilijk als ik wil, en reageren op een publicatie elders is gemakkelijker dan zelf een artikel te beginnen. Ik probeer wel nog steeds een originele bijdrage te leveren door aan te tonen wat de invloed is van basale fouten op de communicatie tussen diverse partijen, en daarmee op een publieke opinie, en daardoor op raakvlakken die nodig zijn om specifieke maatschappelijke problemen op te lossen.
7 – 'We staren ons blind op de milieuwinst die CO2-neutrale, traceerbare of recycleerbare producten ons beloven'
Anne Snick, Systeemdenker en lid van de denktank Club van Rome, Trends 03-11-2023
Het Nederlandse platform Innovatie In Marketing nomineerde enkele weken geleden het boek Speak up now! Marketing in times of climate crises van Wim Vermeulen voor de PIM Literatuurprijs 2023. Dat vind ik hoopgevend nieuws, mede omdat ik marketing lang associeerde met een trukendoos die op onbewuste driften van burgers inspeelt, om hen tot blinde consumptie te verleiden. In grote lijnen is dat ook zo, zeker als het over reclame gaat. Het is dus een verademing, dat marketeers hun kennis en kunde op duurzame consumptie loslaten. Toch ben ik benieuwd. De klimaatcrisis komt voort uit economische praktijken die twee eeuwen de tijd hadden om zich in onze levensstijl, infrastructuur, mentaliteit en wetgeving in te nestelen. Wat vermag marketing daartegen? Ook hier denk ik weer aan Einstein: je kan een probleem niet oplossen met de denkwijze waardoor het ontstaan is. Vermits marketing een belangrijke rol speelt in het aanjagen van consumptie, lijkt het dus vreemd dat marketing haar kar zou keren, en dan begrijp ik ook de argwaan van Snick.
De boodschap van "Speak up now" is glashelder. Een analyse van planetaire rampen en evoluerende consumentenverwachtingen toont aan dat de tijd rijp is voor klimaatneutrale producten en diensten. Marketing kan helpen de barrières tussen weifelende consumenten en duurzame goederen weg te nemen, met betaalbaarheid, kennis en gemak als sleutels. Overtuig mensen dat ze met hun duurzame aankoop geld besparen (wat momenteel nog helemaal niet het geval is?!), leg goed uit waarom dat groene product van superieure kwaliteit is (áls dat zo is), en maak de keuze makkelijk door bijvoorbeeld alleen nog het schone alternatief te verkopen en de oude, vervuilende versie uit de handel te halen (als de producenten dat toelaten). OK, maar Wie zal dat betalen? (1951) En dan duimen dat straks iedereen alleen nog spullen koopt met een geringe CO2-afdruk, volstrekt circulair en in faire condities geproduceerd. Ze wordt sarcastisch?
Een tijd terug werkte ik mee aan een onderzoek in de circulaire economie. Een medewerker van Umicore vertelde dat ze alle machines hadden om schaarse materialen uit oude gsm's te recycleren, maar dat die mini-mijntjes helaas hun weg naar het bedrijf niet vonden. Voor schroothandelaren is het winstgevender om elektronisch afval te dumpen in Afrika en Azië, waar de milieuregels losser en de lonen infaam laag zijn. Ook klimaatneutrale spullen blijven in de wurggreep van een marktsysteem dat geld boven sociale en milieuwinst laat primeren. We worden ertoe verleid onze mobieltjes om de paar jaar te vervangen (Verleid? Als KBC laat weten dat "uw toestel onze nieuwe versie van KBC Mobile niet ondersteunt", dan moet je kiezen; ik liet KBC Mobile voor wat het was); fast fashion verkort 'seizoenen' zelfs tot luttele maanden. Een recyclagebedrijf als Fost Plus heeft geen financieel belang bij hergebruik of preventie van verpakkingen (ach zo?). Of het nu om groene producten gaat of niet, de totale stroom aan materialen en energie blijft groeien en de grenzen van onze planeet worden verder overschreden. Jammer, maar helaas. Dat gaan we inderdaad niet oplossen met dromen.
Telkens weer komt het hierop neer: we staren ons blind op de milieuwinst die CO2-neutrale, traceerbare of recycleerbare producten ons beloven. Is dat zo? Voeg daar gerust nog wat aaibare adjectieven toe. Ze is geërgerd. Zo verliezen we het grotere systeem uit het oog, dat productiegroei en geldwinst najaagt, en een veel grotere impact heeft dan de kwaliteiten van producten op zich. Nu beginnen we realistisch te worden. Als we steeds meer producten met hernieuwbare energie maken, zal dat ons alleen redden mits het gebruik van fossiele energie daalt (meer algemeen: mits het energieverbruik daalt). Logisch. Jaagt marketing de globale productie, distributie en gebruik van groene producten aan, dan moet dus ook het aanbod van duurzame materialen en energie steeds sneller stijgen, zo niet blijft het dweilen met de kraan open. En of.
Groene marketing is een enorme stap vooruit (ze wil niet ál te negatief overkomen); alleen brengt ze pas echt redding als ook het globale verhaal verkocht raakt. OK! Hoe leg je beleidsmakers uit dat repareren en recycleren arbeidsintensief is, en dat voor de betaalbaarheid van circulaire producten de lasten op arbeid dus omlaag en die op materialen omhoog moeten? Interessant idee. Hoe overtuig je weifelende burgers dat je ook zonder het bezit van almaar meer spullen een fijn leven kunt hebben? Nog beter. Hoe geef je mensen het inzicht mee dat onze economie maar gezond blijft, als ze het planetaire ecosysteem herstelt? Ook al. Hoe overtuig je bedrijven ecologie en sociale rechtvaardigheid tot hun missie te maken? Goede vraag. Aan het werk, marketeers! Maar wie gaat die marketeers betalen…?!
8 – Marx en Engels hadden gelijk: het kapitalisme werkt uitstekend
Hieronder een interview in De Standaard met Johan Norberg, libertariër, en dus verdediger van economische groei. Een gelijkaardig interview met Trends vind je in Over gevaarlijke ideeën gesproken; het is dezelfde Norberg, maar het zijn andere vragen, dus niet per se verspilling van leestijd.
Nu het kapitalisme verantwoordelijk geacht wordt voor tal van hedendaagse problemen, zingt de Zweedse econoom Johan Norberg de lof van vrije markten. Met een knipoog naar Karl Marx. Interview op basis van zijn boek The Capitalist Manifesto.
Ruben Mooijman, De Standaard, donderdag 01-02-2024
Het kapitalisme maakt ons ziek, eenzaam en ongelukkig. Het vernielt de aarde en vergroot de ongelijkheid. Het is de ideologie die aan de basis ligt van veel hedendaagse problemen. Dat lijkt de laatste jaren het dominante discours van veel intellectuelen geworden. Het zal wel iets genuanceerder zijn, zeker?
In zijn boek The capitalist manifesto betoogt de Zweedse econoom Johan Norberg het tegendeel. Dankzij het kapitalisme is de wereld (toch zíjn wereld…) gelukkiger, gezonder en welvarender dan ooit tevoren. Vrije markten zijn de beste manier om de mensheid voorspoed te brengen. Een prikkelende stelling, die hij grondig beargumenteert en onderbouwt (wat ze nog niet goedpraat). De wereldwijde ongelijkheid daalt, de levensverwachting was nooit hoger, de extreme armoede nooit lager (zegt hij zelf waarschijnlijk, en dat het aantal mensen in 'gewone' armoede toeneemt verzwijgt hij even). Norberg neemt het zelfs op voor de 'one percent'. Dat ze rijk zijn, is volgens hem een signaal dat ze iets waardevols bijdragen aan de samenleving. Musk? Zuckerberg? Ik heb mijn twijfels. Ook is hij kritisch voor de stelling dat vooral de overheid de motor is van de vooruitgang (de stelling van John Maynard Keynes, de sociaaldemocratie en het sociaalliberalisme). Markten zijn beter in het nemen van beslissingen dan overheden, schrijft hij. Mislukte prestigeprojecten zoals de Concorde, de Duitse Energiewende of Quaero (het Europese antwoord op Google) zijn daar het bewijs van. Het zal wel iets genuanceerder zijn, zeker?
Norberg schreef in 2001 al In defense of global capitalism, hij is een doorgewinterde neoliberaal, libertariër zelfs. Wikipedia over The Capitalist Manifesto: "Norberg schreef het boek om de groeiende overtuiging van zowel rechts als links te bestrijden dat de libertarische waarden van individuele autonomie, eigendomsrechten, beperkte overheid en vrij ondernemerschap er niet in slagen om de levensstandaard te verhogen, en moeten worden losgelaten ten gunste van meer gecentraliseerde macht en controle over vrijwel alle aspecten van ons leven". Simpel gesteld: polarisatie. Alleen al het feit dat sommige beweren "kapitalisme is goed", en anderen "kapitalisme is slecht", duidt op een vlag-en-ladingprobleem, en betekent dat we aspectscheiding moeten toepassen om te begrijpen waar de verschillende opinies vandaan komen. De gebrekkige aspectscheiding in kwestie is deze keer van wereldformaat: (1) of libertarische waarden van individuele autonomie, eigendomsrechten, beperkte overheid en vrij ondernemerschap erin slagen "onze levensstandaard" (maar dit is veel te algemeen) te verhogen is één vraag, (2) of we meer gecentraliseerde macht en controle over vrijwel alle aspecten van ons leven zouden moeten willen is een héél andere! Dat de beide hier tegenover elkaar gesteld worden kan maar één ding betekenen: boerenbedrog.
"Marx en Engels hadden gelijk toen ze in hun manifest vaststelden dat vrije markten meer welvaart hadden voortgebracht dan alle voorgaande generaties samen", schrijft hij. "Anderhalve eeuw later is er overweldigend bewijs dat het kapitalisme miljoenen mensen uit de honger en de armoede heeft opgetild." Laat maar zien, zou ik zeggen. Dat een neoliberaal dit beweert betekent weinig. In feite zou je elke uitspraak die goed past in de strekking van de spreker, met een grove korrel zout moeten nemen. Vanaf hier begint de vraag-en-antwoord-stijl.
De ondertitel van uw boek is: 'Waarom de wereldwijde vrije markt de wereld zal redden'. Sommigen zeggen dat de wereldwijde vrije markt de wereld juist zal ruïneren.
Ook hier weer een basale fout. Hierboven hadden we het over kapitalisme, nu komt daar ineens een wereldwijde vrije markt bij. Ik denk dat het één eerder los staat van het ander. Typisch in deze vraag is ook de zwart-wit tegenstelling, terwijl de wereld eerder 50 tinten grijs is.
JOHAN NORBERG – Daarvan ben ik me bewust. De keuze was ook een beetje provocatief (dat lijkt dus op liegen). Maar ik ben ervan overtuigd dat het kapitalisme de beste manier is om de wereld te redden. Zoals alle kapitalisten. Veel mensen maken zich zorgen over de ecologische gevolgen van het kapitalisme. Ze zeggen: we worden rijker, maar we vernielen de planeet. Hij zegt niet dat we de planeet vernielen, wel dat 'ze' dat zeggen. De leperd. Maar het terugschroeven van de vrije markt is niet het juiste antwoord. Zegt hij… Kijk wat er gebeurde tijdens de pandemie. Ondanks een ongeziene beperking van de economische activiteiten, met alle menselijke tol van dien, daalde de CO₂-uitstoot maar met 6 procent. En waarom? Een studie op zich waard. We zouden elk jaar een pandemie nodig hebben om de klimaatdoelen te bereiken (absurde redenering). De enige manier om de klimaatproblemen op een menslievende manier op te lossen, is de ontwikkeling van nieuwe, groene technologieën (de klassieke kapitalistische theorie). En dat gebeurt ook. Tientallen economieën zijn erin geslaagd om groei te combineren met een afnemende uitstoot van broeikasgassen. Misschien door de handel in CO2-rechten? En dat zijn de rijkste en meest vrije democratieën op de planeet (zie ook De Vos, voor meer van dit soort onzin). Daar ligt de oplossing." (1) Heel dat gedoe met CO2 blijft een ver-van-ons-bed-show. Hoe hebben ze dat eigenlijk bepaald, die 6%? En waarom heeft iedereen het over CO2-emissie, en zegt nog altijd niemand iets over energieverbruik, dat de aarde opwarmt? De alomtegenwoordigheid van het geloof (of dus de onbewezen theorie) dat we het klimaatprobleem kunnen oplossen door minder CO2 uit te stoten, zonder het energieverbruik te verminderen, blijft mij verbazen. (2) In deze paragraaf zegt deze meneer in feite niks interessants. Dat we de planeet vernielen wordt niet eens ontkend. Hij is vol van het idee dat de vrije markt het belangrijkste is in de wereldeconomie; iets anders gaat er blijkbaar niet meer in (uiteraard, als hij al vol is). En waarom? Omdat rijkdom ook vrijheid betekent? Misschien heeft hij wel een punt als hij zegt dat de vrije markt vrijheid brengt, maar dat is ook logisch. De vraag is dan eerder of vrijheid wel het hoogste goed is. De vrijheid van de ene is een beperking voor de andere.
De kritiek op het kapitalisme luidt ook dat veel aspecten van het leven in financiële termen worden uitgedrukt, en dat menselijke waarden daardoor overschaduwd worden. Zeker in het neoliberalisme.
NORBERG – In elk economisch systeem moet er geld verdiend worden. En waarom zou dat zijn? Je hebt hoe dan ook een bron van inkomsten nodig. In alle voorgaande systemen werden mensen uitgebuit en benadeeld. En nu niet meer?? Het vrijemarktsysteem is het eerste dat gebaseerd is op het leveren van producten en diensten die nuttig zijn voor anderen. Huh? En ja, daar is hard werk voor nodig, en berekeningen (??) om te bepalen hoe je anderen op de beste manier van dienst kunt zijn. Hij veinst een vorm van socialisme? Maar het is een ongelooflijk systeem van samenwerking, dat ons dwingt om heel veel rekening te houden met de belangen van anderen. Ach zo? Hoe geslepen kan je zijn… Alsof er geen na-ijver bestaat, of kapitaalaccumulatie. Zou het kunnen dat sommige mensen, en misschien zelfs vooral economen, het begrip afgunst (invidia) niet kunnen vatten? Ik geloof meer en meer dat ons economisch systeem een systeem van het zevende knoopsgat is, waar essentiële menselijke kenmerken worden genegeerd.
Wat zit er achter die breedgedragen afwijzing van het kapitalisme, denkt u?
Ruben Mooiman blijft moedig uitgaan van een breedgedragen afwijzing. Ik vrees dat we zover nog niet zijn.
NORBERG – Volgens mij is het probleem dat vrije markten contra-intuïtief zijn. Ach, we begrijpen het verkeerd? Hoe gedurfd?! We voelen ons er onwennig bij omdat we nooit weten welk resultaat de toekomst zal brengen. Ik denk dat het anders zit. Blijkbaar kan de toekomst de kapitalisten geen zier schelen. De werking van hun systeem is blijkbaar nog altijd veel belangrijker dan waar het ons brengt. Vrije markten staan open voor experimenten en innovatie. Dat gezever weer; zie ook Polarisatie omtrent innovatie. Je weet dus nooit welke sectoren zullen groeien en welke banen gecreëerd zullen worden. Hier lijkt de man te beweren dat dit niet controleerbaar is. Een boek vol ergernis moet dat zijn. Er is veel onzekerheid mee gemoeid. Voor tegenstanders, of het nu socialisten zijn of populisten, is het altijd prettig als ze je kunnen vertellen hoe de toekomst eruitziet. We houden van veiligheid en zekerheid, en daarom is er altijd de verleiding om te kiezen voor het beschermen van bepaalde bedrijven, sectoren en banen. Vakbondsactiviteiten uit de context gerukt. Maar misschien wel een element in de problematiek: vakbonden zijn behoudsgezind, die werken veranderingen tegen. Maar de toekomst is onzeker, en die onzekerheid lossen we niet op door weg te kijken. Populisten, interventionisten, socialisten en Donald Trump (nu in zijn 2e termijn)(wel een ongewoon rijtje…) bieden snelle, simpele oplossingen voor complexe problemen. Dat werkt vooral als mensen angstig zijn over wat er gebeurt in de wereld, zoals nu. Maar de complexiteit verdwijnt niet. Dat klopt, maar dat argument snijdt hier geen hout, man. Jammer dat Mooiman niet alert genoeg is om daarop in te pikken. Maar het was waarschijnlijk een video call in het Engels; dan mis je veel. En misschien zijn de vragen wel vooraf vastgelegd…
Financial Times-columnist Martin Wolf merkte over uw boek op dat kapitalisme heilzaam kan zijn, maar ongebreideld kapitalisme niet.
NORBERG – De woorden van Martin Wolf moet ik natuurlijk ernstig nemen. Is dat sarcastisch bedoeld? Aan de ene kant ben ik het er niet mee eens, want kapitalisme is niet een of ander vreemd systeem dat aan ons is opgelegd. Neoliberalisme anders wel. Het is de economische kant van menselijke vrijheid. Datzelfde verhaaltje weer. En die moet juist ongebreideld zijn. Ach ja, de pot op met die eindigheid van grondstoffen. Leef alsof het je laatste dag is, alsof de wereld niet bestaat. Een profeet, die Hazes. Als je die vrijheid wilt beperken, beperk je het mens-zijn zelf (het ego zeker?), met al zijn ondernemingszin en zijn innovatieve capaciteiten (uiteraard). Anderzijds ben ik het ermee eens dat er een risico bestaat dat degenen die het meest profiteren van het systeem, gaan valsspelen en de regelgeving in hun voordeel willen veranderen. En zelfs als ze niet valsspelen vormen de zeven hoofdzonden redenen genoeg om die profiteurs in de gaten te houden. Beïnvloeding van de politiek is nog weerzinwekkender, en dat is blijkbaar al 75 jaar aan de gang (zie Neoliberalisme). Na de financiële crisis waren de interventies op maat gesneden van degenen die de meest waanzinnige risico's genomen hadden. Kapitalisme moet volgens de regels gespeeld worden. En dat gebeurt niet vanzelf. Daar heb je politieke moed voor nodig. Maar die is er niet, en dus kunnen ze hun gang gaan. Het is eerder het neoliberalisme dat de politiek controleert.
Betekent ongebreidelde vrijheid voor de een niet dat de vrijheid van de ander in gevaar kan komen?
NORBERG – Als je een degelijk stel regels hebt, zoals rechtszekerheid en bescherming van privé-eigendom, zal wie actief is op een open markt anderen een dienst bewijzen. Flauwe kul. Je biedt anderen de kans op werk, op mogelijkheden, op diensten of goederen. Op bedrog, op verarming, op burn-out, … Je hebt de vrijheid van de anderen dan vergroot, niet verkleind. Ongelooflijk. Ik geloof niet dat een verschil in marktmacht meteen een vrijheidsbeperking impliceert. Het enige wat je als marktdeelnemer kunt doen, is de mensen iets aanbieden. Of opdringen! Maar dat verzwijgt hij wijselijk. Zij kunnen dat aanbod dan aanvaarden of niet. Slikken of geslikt worden. Als de markt correct georganiseerd is (maar dat is niet?!), zal er geen enkele transactie tot stand komen tenzij beide partijen er beter van worden. Ongelooflijk. Heeft hij daar een heel boek mee gevuld?
Iemand die de vrijheid heeft om een vervuilende auto te kopen, beperkt de vrijheid van anderen om frisse lucht in te ademen. Iemand die genoeg geld heeft om een groot huis te bouwen, beperkt de vrijheid van anderen om die grond ook te gebruiken.
NORBERG – Mee eens. Daarom heb je een overheid nodig om regels te maken. De voordelen aan de kapitalisten, de nadelen aan de maatschappij. Je mag niet de winsten privatiseren en de kosten collectiviseren. Huh? In mijn visie moet iedereen die benadeeld wordt, gecompenseerd worden. De vervuiler betaalt. Jammer genoeg is het ook de vervuiler die bepaalt wat vervuilend is. De beste manier om daarmee om te gaan, is om iedereen die fossiele brandstof verbruikt een koolstoftaks te laten betalen. Hij vergeet de gele hesjes. Dan is er een sterke stimulans om te zoeken naar alternatieven. Dus, als met ongebreideld kapitalisme bedoeld wordt dat je de vrijheid hebt om allerlei kosten door te schuiven naar anderen, dan ben ik ertegen. Huh? Blaaskaak.
U pleit voor regels, maar ook voor een zo klein mogelijke overheid.
NORBERG – De overheid moet zo klein mogelijk zijn, maar niet kleiner dan nodig. Ah nee, want ze moet regels kunnen maken… Haar taak is om regels te maken die voor iedereen dezelfde zijn. Iedereen gelijk, de ene al meer dan de andere. Het gaat dan over basale economische regels, zoals contractrecht en eigendomsrecht (om te kunnen behouden wat ze stelen), maar ook over hoe we omgaan met de kosten van milieuschade (of hoe die kunnen doorgeschoven worden naar de maatschappij). Ik vind bijvoorbeeld dat we in Europa en de VS op een verkeerde manier steun toekennen aan alternatieve energiebronnen (zou wel eens kunnen; ik denk aan de oversubsidiëring van zonnepanelen in 2007). Wetenschappers en zakenlui hebben nog geen enkel idee over welke technologie zal werken, dus hoe kunnen politici dat weten? De overheid moet er alleen voor zorgen dat de regels worden nageleefd: als je fossiele brandstoffen verbruikt, dan betaal je daarvoor. Dat schept een stimulans voor iedereen. Maar laat daarna de vrije concurrentie tussen verschillende technologieën spelen. Overigens, waar een technologie wordt gesubsideerd, gaat vervolgens de prijs voor de consument omhoog. Dus het gaat er niet om hoe groot de overheid is, maar om hoe ze het beleid implementeert. Hoe meer kennis je nodig hebt om beslissingen te nemen, hoe gevaarlijker het voor de overheid wordt om te beslissen. De overheid is dom, de markt is slim? De neiging van de overheid om veel aan externen over te laten maakt haar op de duur inderaad dommer, wat nog niet wil zeggen dat de markt daar slimmer van wordt. Hebberiger, dat wel ja.
Kunt u een voorbeeld geven van hoe het fout kan gaan?
NORBERG – Linkse politici zijn doorgaans dol op windmolens. Rechtse politici hebben een voorkeur voor nucleaire energie. Ook niet zwart-wit. Ik begrijp niet hoe dat ooit een politieke of ideologische kwestie is kunnen worden. Een vervelend gevolg van de basaal foute links-rechts tegenstelling. Maar aan beide zijden van het politieke spectrum bestaat de neiging om bepaalde technologieën te promoten. In de VS kreeg biobrandstof op basis van maïs op een bepaald moment veel subsidies (tegen het gezond verstand in; zie hier). Nu wordt dat als schadelijk beschouwd. Er zijn veel groene technologieën die er op papier goed uitzien en veel subsidies krijgen, maar ik denk dat het niet aan de overheid is om een keuze te maken. Die moet een algemeen beleid voeren, waarbij elke technologie in aanmerking komt voor ondersteuning. De kapitalisten willen zelf bepalen welke technologieën gesubsidieerd worden.
Zijn subsidies wel compatibel met een vrije markt?
Goeie vraag Ruben. Waar subsidies worden uitgedeeld, scheelt al iets, en wordt vervolgens nog gefraudeerd.
NORBERG – Ik ben niet dol op subsidies, omdat die gebaseerd zijn op de aanname dat de overheid weet wat gesubsidieerd moet worden. En de overheid is dom? Dat gaat altijd ten koste van andere technologieën. De subsidiëring van auto's op ethanol bijvoorbeeld, wat in Zweden een tijd populair geweest is, ging ten koste van de ontwikkeling van elektrische auto's. Nu denkt iedereen dat elektrische auto's de toekomst zijn (nou, nou), maar is dat over tien jaar ook nog zo? Dus mijn advies zou zijn: stop met subsidies en voer een koolstoftaks in, zodat alle alternatieve energievormen gestimuleerd worden. En die koolstoftaks geldt dan allicht ook voor de energiecentrales die de stroom voor elektrische voertuigen moeten produceren, zodat iedereen daaraan mee betaalt. De maatschappij wordt op allerlei manieren leeg gezogen.
Een uitvloeisel van kapitalisme is ongelijkheid. Rijke mensen, zoals Elon Musk, hebben meer invloed dan anderen. Wel een héél extreem voorbeeld.
NORBERG – Het is een risico dat mensen met meer middelen het systeem naar hun hand zetten. Risico?? Feit zeker? Maar als macht gevaarlijk is, kan je die macht beter in de handen van zo veel mogelijk mensen leggen. Dat klopt. De markteconomie is een van de factoren waarom democratie in veel landen tot bloei is kunnen komen. Ik ben niet mee. Democratie geeft iedereen een stem. Maar alleen de rijken krijgen de macht, en de machtigen nog meer rijkdom, en dan blijft ongelijkheid groeien! Het zou pas gevaarlijk zijn als de overheid zou bepalen naar wie we wel mogen luisteren en naar wie niet. En is dat nu een antwoord?
Donaties van rijke mensen en instellingen sturen in de VS voor een groot deel de politieke agenda. Hoe meer geld je hebt, hoe meer je gedaan krijgt.
NORBERG – Dat is waar. Het kan een probleem zijn als het gaat om het beïnvloeden van het wetgevende proces. Maar donaties aan universiteiten zie ik als positief. In ruil voor diensten of om kritiek af te kopen. Die maken dat de financiering uit verschillende bronnen komt, met verschillende gezichtspunten. Ik denk niet dat George Soros en Elon Musk het over alles eens zijn. Wel wordt het gevaarlijk als vermogens worden ingezet om politici te beïnvloeden, en dat gebeurt inderdaad veel. Aha? De oplossing is volgens mij om politieke besluitvorming meer op regels te baseren, zodat er minder mogelijkheden zijn om politiek te bedrijven op maat van de geldschieters. Dat vind ik nu eens een goed idee. Wauw. Had ik niet verwacht. Je moet wel nog dat regelgebaseerd systeem opgezet krijgen, met regels die de maatschappij ten goede komen. Ook niet gemakkelijk, zeker niet als de techsector dat moet realiseren, of als kapitalisten de regels bepalen.
We hadden binnen een jaar een covidvaccin, terwijl we een halve eeuw hebben moeten wachten op een malariavaccin. Dat komt onder meer doordat covidpatiënten rijk zijn en malariapatiënten arm. Vreemde redenering?! Dat is toch problematisch?
NORBERG – Zeker. De oplossing is niet het terugschroeven van de rijkdom in landen waar de covidpatiënten wonen, maar maken dat er meer landen rijk zijn. Ach, natuurlijk. En dat zien we ook gebeuren. Evengoed met toename van de ongelijkheid. De snelle groei van China, India, Bangladesh of Indonesië, die hun welvaart per inwoner in twintig jaar verdubbeld hebben, heeft een enorme nieuwe markt geschapen voor geneesmiddelen die tegemoetkomen aan de behoeften van die landen. Een markt scheppen om behoeften te voldoen? Het is echt om zeep. Dat is een triomf van het kapitalisme, en daardoor wordt de gruwelijke ongelijkheid uit het verleden gereduceerd. (1) Daar ziet het niet naar uit. (2) De belasting van de aarde wordt gruwelijk.
Vaak wordt erop gewezen dat het kapitalisme door Margaret Thatcher (1997-1990) en Ronald Reagan (1981-1989) een nieuwe impuls kreeg. U denkt er anders over.
NORBERG – Zij worden vaak omschreven als sterke ideologen die hun landen in een andere richting hebben gestuurd. Mijn stelling is dat die ontwikkeling allang gestart was voordat zij aan de macht kwamen (zie Neoliberalisme). Jimmy Carter (1977-1981) was verantwoordelijk voor de deregulering van de spoorwegen, de luchtvaart, het vrachtvervoer en ambachtelijke bierbrouwerijen. In Groot-Brittannië was de afbouw van de steenkoolmijnen al begonnen voordat Thatcher aan de macht kwam. Zij en Reagan zagen vooral in (de lezer wordt geframed!) dat de overregulering van de voorgaande regeringen niet werkte. De interventies van de overheid in het bedrijfsleven verlaagden de productiviteit, de werkloosheid steeg, de tekorten en de schulden liepen op. Het beleid werkte niet (…), dat is de voornaamste reden waarom Reagan en Thatcher de kans kregen het anders aan te pakken.
De periode tussen de Tweede Wereldoorlog en de oliecrisis (1973) was toch heel succesvol in economisch opzicht? De Fransen spreken over les trente glorieuses.
NORBERG – Maar waarom was dat een succesvolle periode? Om te beginnen omdat Europa volledig in puin lag na de oorlog. De wederopbouw maakte snelle vooruitgang mogelijk. Daarnaast raakten de Europese landen economisch steeds sterker vervlochten, en ook de wereldeconomie ging open. Dat was fantastisch, maar het systeem had ingebouwde problemen. De groei was gebaseerd op grote industriële bedrijven, die niet altijd even productief en innovatief waren. Ze hadden het moeilijk om zich aan te passen aan concurrentie uit onverwachte hoek, zoals de Verenigde Staten en Oost-Azië. De overheid schakelde de geldpers in, de tekorten liepen op. Een systeem dat op een bepaald moment goed werkte, faalde dus onder andere omstandigheden. Daarom hebben we een open economie met krachtige concurrentie nodig, zodat we continu leren wat wel en niet werkt. (1) Weer zo'n paragraaf waar veel en niks over te zeggen valt. (2) We hebben intussen wel geleerd wat niet werkt; nu nog iets doen daarmee.
We zien het omgekeerde gebeuren: zowel Europa, de Verenigde Staten als China worden protectionistischer.
NORBERG – Dat boezemt me angst in voor de toekomst (van zijn aandelen). Als we deze weg opgaan, zullen we de productiviteit zien dalen (wat misschien minder burn-out veroorzaakt). We zullen ook minder innovatief worden (wat misschien niet stoort). Door industrieën te beschermen, worden ze lui (OK), en wordt het voor nieuwe bedrijven moeilijker om op de markt te komen (OK). Dat komt op een slecht moment, want we hebben juist welvaartsgroei nodig om de vergrijzing en de klimaatopwarming het hoofd te bieden. Wanneer wordt die onzinnige theorie eens definitief onderuit gehaald? Groei wordt door kapitalisten gepromoot omdat ze kapitaalaccumulatie mogelijk maakt.
Zo'n beleid is ook riskant. Een van de aanleidingen ervoor is dat we ons sinds de pandemie veiliger voelen als we alles zelf kunnen produceren. Zo zijn we minder afhankelijk van landen als China. Het is contra-intuïtief, maar de landen die het tijdens de pandemie het beste deden, waren de landen met complexe aanvoerlijnen en veel verschillende toeleveranciers (die dan ook minder afhankelijk zijn van één leverancier, dus…?). Zij konden improviseren en verschuiven. Maar als je alles zelf produceert, ben je kwetsbaarder. Als je al je eieren in één mandje legt (bv. China…!), moet het maar één keer op de grond vallen en je zit in de problemen. We maken onze economieën risicovoller en minder weerbaar. De man probeert er wel mee te rammelen hier. Hij beweert dat protectionisme riskant is, maar geeft dan een uitleg die daar weinig of niets mee te maken heeft. Blijkbaar een favoriete techniek.
Een van de meest kapitalistische landen ter wereld is Chili. De bevolking heeft er enkele jaren geleden voor gekozen om de vrije markt een minder overheersende rol te laten spelen. Wat vertelt ons dat?
NORBERG – Dat alleen economisch succes niet volstaat. Klopt uiteraard, maar het is vreemd om dat te horen van een kapitalist. Er moet ook het gevoel zijn dat iedereen deelt in dat succes. De ongelijkheid moet beperkt blijven. Nergens in Latijns-Amerika was de groei hoger dan in Chili, het land heeft extreme armoede zo goed als uitgeroeid. Sommige analisten stellen dat Chili in veel opzichten meer op een Europese economie lijkt dan op een Latijns-Amerikaanse.
Maar er is ook zoiets als 'de teleurstelling van toenemende verwachtingen', zoals een Zweedse premier het ooit uitdrukte. Als de bevolking ziet dat het goed gaat en de lonen stijgen, wil iedereen daar op een eerlijke manier van meeprofiteren. Chili lijkt wel wat op Zweden in de jaren 60 en 70. Het ging goed, maar de bevolking wilde meer, omdát het goed ging.
Helaas maakten we in Zweden in de jaren 70 en 80 de fout om de pijlers onder het succes weg te halen. Dan krijg je de teleurstelling van afnemende opbrengsten. Kijk naar Argentinië. Dat was een eeuw geleden een van de rijkste landen op de planeet, maar het heeft de economische basis van zijn succes geruïneerd. Op welke manier? De armoede is er toegenomen. Dus zou ik de Chilenen aanraden om eerst te kijken wat ze bereikt hebben, voordat ze aan hun systeem gaan sleutelen. Of: ongelijkheid bestrijden is nergens voor nodig. Toch weer de neoliberaal.
Bent u een aanhanger van Javier Milei, de ultrakapitalistische president van Argentinië?
NORBERG – Het is te vroeg om hem te beoordelen. Hij heeft hoopgevende ideeën over het openen van de economie, het stimuleren van de concurrentie en het inkrimpen van de openbare sector. Maar hij is niet bijster genuanceerd. Ik ben geen aanhanger van zijn culturele agenda, maar als hij erin slaagt zijn economische ideeën te realiseren, zou het kunnen dat Argentinië erop vooruitgaat. Maar het is moeilijk om de Argentijnse economie te hervormen. Er zijn veel gevestigde belangen (hij weet hoe de economische basis geruïneerd werd…). We zullen zien.
Johan Norberg – The capitalist manifesto. Why the global free market will save the world – Atlantic Books, 340 p., €19,95
9 – Ondanks jarenlange inspanningen boert de circulariteit achteruit
Anne Snick, systeemdenker en lid van de denktank Club van Rome, in Knack 09-02-2024
Het artikel is online vrij toegankelijk in Knack, en ik vond geen basale fouten. Daarom hier enkel een samenvatting.
Er is sprake van de crisis van CRM of Critical Raw Materials, dat zijn niet-hernieuwbare en schaarse stoffen die nodig zijn voor de energietransitie. Drie methoden om daarmee om te gaan worden voorgesteld: (1) het aanbod verhogen door meer mijnbouw, (2) meer circulaire economie, die de vraag naar primaire grondstoffen doet dalen door verder op efficiëntie te mikken en materiaalkringen te sluiten, en (3) de vraag verminderen door menselijke behoeften te optimaliseren.
Momenteel is vooral methode (1) actief. Het circulaire gebruik van materialen is de voorbije vijf jaar gedaald; het aandeel van de secundaire materialen zakte van 9.1 naar 7.2 procent, waaruit je zou kunnen afleiden dat optie (2) niet gaat lukken. Typisch aan circulaire materialen is bovendien dat je alleen aan de vraag kan voldoen als die niet stijgt. Over methode (3) zegt het artikel zeer weinig, behalve dat het niet kan werken zolang klassieke economen en financiers koppig vasthouden aan het idee dat de economie eeuwig moet groeien, ook al jaagt dat de mensheid naar de afgrond. De auteur geeft methode (2) nog een kans. Een strohalm.
10 – Waarom de rijken afschaffen een dom idee blijft
The Economist, Trends 12-04-2024
Twee boeken pleiten ervoor de rijken af te schaffen. Maar de argumenten voor een bovengrens aan inkomen en vermogen zijn simplistisch, opruiend en verkeerd. The Economist is een woordvoerder van de kapitalisten. Uit de intro op Wikipedia: "Ondanks zijn naam is The Economist geen economieblad maar een algemeen tijdschrift over de actualiteit. Het behandelt het wereldnieuws van de week en legt daarbij de achtergronden uit". Dan krijg je dus ook de mening van kapitalisten over allerlei facetten van de actualiteit; een handige methode om kwalijke invloed te verspreiden!
Twee nieuwe boeken pleiten voor het afschaffen van de rijken. Niet zoals Pol Pot door ze allemaal te vermoorden, want de schrijvers – een Belgisch-Nederlandse professor in de ethiek en de directeur van een linkse Britse denktank – zijn onberispelijk aardig. Ze zijn veeleer voorstander van een beleid dat het onmogelijk maakt 'te veel' geld te hebben.
Hoeveel is te veel? Ingrid Robeyns van Universiteit Utrecht, de auteur van Limitarisme: pleidooi tegen extreme rijkdom, vindt dat de staat iedereen zou moeten verbieden meer dan 10 miljoen dollar (of pond of euro; het is een grof getal) te vergaren. Naast die harde "politieke grens" vindt ze dat er een veel lagere "ethische grens" zou moeten zijn. In landen waar de staat betaalt voor de gezondheidszorg en de pensioenen, zou niemand meer dan 1 miljoen dollar spaargeld mogen vergaren, en zou de maatschappij iedereen die dat wel doet, moeten verachten. Dat laatste komt niet van Robeyns, dus dat is behoorlijk grof van The Economist.
Luke Hildyard, die het High Pay Centre in Londen leidt en het boek Enough schreef, houdt het niet bij een absoluut plafond, maar stelt iets voor dat daar dicht bij in de buurt komt. Niemand zou meer mogen verdienen dan de huidige drempel voor de top 1 procent van de belastingbetalers, vindt hij. In Groot-Brittannië was dat meer dan 180.000 pond per jaar in 2021-2022; in Amerika was dat ongeveer 330.000 dollar in 2021. Het herverdelen van extra inkomen of rijkdom dat daarboven ligt, of een beleid dat verhindert dat een dergelijke rijkdom ontstaat, "heeft geen echte nadelen", beweert hij. Die relatieve grens, t.o.v. de top 1%, lijkt redelijk, maar dat werkt uiteraard niet, vermits die grens mee omlaag zou gaan als zo'n maatregel inderdaad wordt ingevoerd.
Snoeien in de rijken
De auteurs geven veel redenen om de rijken te verafschuwen (…). Ze zijn slecht voor het milieu, met hun privévliegtuigen (onder meer) en occasionele vakanties in de ruimte (wel wat belachelijk om die uitschieter te vernoemen). Ze verergeren de woningnood doordat ze meerdere huizen bezitten (klopt niet). Sommigen kopen politieke invloed (ge moogt gerust zijn). Anderen hebben hun rijkdom op corrupte wijze verworven (ook al). Een pragmaticus zou die problemen direct kunnen aanpakken, door CO2-emissies te belasten (flauwe kul), meer huizen te laten bouwen (voor wie?), de campagnefinancieringswetten aan te scherpen (OK, begin er maar aan) of de corruptie hard aan te pakken (idem). Maar Robeyns en Hildyard zetten in op het snoeien in de rijken. De redenering is duidelijk bedoeld als sneer naar Robeyns en Hildyard. Hoe halen die het in hun hoofd om de rijkdom van de rijken te viseren? Zo wordt het wel vrij duidelijk waar de belangen van The Economist liggen; zo te zien hebben de rijken daar een aardige vinger in de pap.
Ze maken het redelijke punt (ze kunnen het niet ontkennen) dat het marginale voordeel van 1.000 dollar extra, groter is voor de armen dan voor de rijken. Een hongerig gezin zou er maandenlang voedsel van kunnen kopen; een bankier zou het kunnen uitgeven aan één diner, wijn niet inbegrepen (wat suggereert dat bankiers te veel verdienen). De auteurs gaan echter verder dan dat, en geven de toenemende ongelijkheid de schuld van een heleboel kwalen. Een radicaal gelijkere samenleving zou (voorwaardelijk :-) minder gestrest zijn, stellen ze (geen ratrace) en meer samenhang vertonen (minder afgunst). Het geld dat de rijken oppotten, zou de armen kunnen helpen en de openbare diensten verbeteren. Klinkt goed, maar zo simpel is het uiteraard niet. Het wel zo simpel voorstellen is een techniek om vervolgens één en ander grondig af te schieten.
Ontwijking
Luke Hildyard maakt die punten beknopter en met humor, maar als het op praktische zaken aankomt, verliezen beide boeken het spoor. Hoe doe je dat: de rijken afschaffen? De subtitel van het boek is "Why it's time to Abolish the Super Rich?" (abolish = afschaffen, opheffen, een einde maken aan…); het gaat al om "superrijken" (zoals de techbonzen die tegenwoordig Amerika ondergraven), en Hildyard zal allicht wel andere maatregelen uitgewerkt hebben, maar die subtitel is uiteraard een open goal voor kapitalisten. Luke Hildyard is voorstander van een maximumloon en een flinke vermogensbelasting, naast andere maatregelen (voilà). Professor Robeyns zegt dat een lappendeken (nog een impliciete sneer) van beleidsmaatregelen nodig is, en ergert zich aan degenen die haar idee proberen te simplificeren door het te omschrijven als een marginaal belastingtarief van 100 procent. Maar als ze het meent wanneer ze zegt dat 10 miljoen dollar "een zo hard mogelijke grens" moet zijn (wat ze niet doet!), dan komt dat toch heel dicht in de buurt van een marginaal belastingtarief van 100 procent. (1) Zie het boek Limitarisme. (2) De zaken verdraaien, zoals The Economist hier doet, is een veel gebruikte techniek om te zorgen dat er niets verandert. The Economist wil Robeyns in de verdediging drukken.
Zo'n beleid zou belastingontwijking op epische schaal uitlokken (die er nu ook al is; lees het boek maar). Slimme adviseurs zouden rijke mensen helpen hun rijkdom te verbergen of te verplaatsen naar vriendelijker rechtsgebieden (doen ze nu al!). Als een regering tegen de verwachtingen in (van kapitalisten) zulke manoeuvres (belastingontwijking) zou kunnen verijdelen, dan zouden veel rijken emigreren. (1) Naar waar? en zijn we dan slechter af? (2) The Economist geeft een regering blijkbaar weinig kans. De macht van het kapitalisme is blijkbaar groot genoeg om maatregelen te blokkeren. En als alle regeringen een gelijksoortig verbod op rijkdom zouden invoeren en de handhaving streng zou zijn, zoals de auteurs willen, dan zouden de gevolgen nog erger zijn (dat geloof ik, want dan weten ze niet meer waarheen).
Stel je een wereld voor waarin elke winst boven 180.000 pond per jaar, of 10 miljoen dollar over een heel leven, verbeurd zou worden verklaard (ze gaan verder op die 100% marginale belasting die Robeyns niet bedoelt). Zeer productieve mensen, zoals chirurgen en ingenieurs, laat staan woordkunstenaars zoals J.K. Rowling, zouden geen financiële stimulans hebben om te blijven werken nadat ze dat punt hebben bereikt. Misschien zouden sommigen dat wel doen, uit altruïsme of uit liefde voor het werk, maar velen zouden in de verleiding komen om achterover te leunen, en hun uitzonderlijke vaardigheden, gedrevenheid en verbeelding niet meer aan de wereld te schenken. (1) Iedereen heeft maar 24 uren in een dag; exorbitante inkomens kunnen dus niet verklaard worden door een hogere productiviteit. (2) [Rijk worden] en [uitzonderlijke vaardigheden, gedrevenheid en verbeelding aan de wereld schenken] (jawadde) zijn twee aspecten die niet samengaan. Rowling begon aan de Harry Potter geschiedenis in 1990; "The Philosopher's Stone" kreeg pas in 1997(!) een eerste oplage van 500 (!) exemplaren; dat was dus geen resultaat van een financiële stimulans. Intussen werden er van de reeks zowat 600 miljoen verkocht. Dokters als Pedro Brugada werken uit passie, niet voor het geld (anders houd je geen praktijk in Aalst…). Er zijn er altijd, zeker ook bij de ingenieurs, die voor de macht en het geld gaan, maar technisch zijn dat doorgaans niet de grootste lichten.
Denk ook aan de stimulansen die zo'n systeem zou creëren voor ondernemers. Stel: je hebt een idee voor een betere muizenval. In het huidige systeem zou je een hypotheek kunnen nemen op je huis, om geld te hebben voor de bouw van een muizenvalfabriek, in de hoop een fortuin te verdienen. (1) Er zijn andere manieren om een zaak te beginnen. (2) De doelen "meer muizen vangen" en "een fortuin verdienen" gaan niet samen. In het nieuwe systeem moet je dezelfde risico's nemen (zoals je huis verliezen), voor een fractie van de beloning. (1) Een beetje dom om je eigen huis te riskeren. Kan die niet lenen zonder hypotheek? (2) Blijft nog altijd de vraag: waarom zou iemand een fortuin moeten verdienen? Wat is er mis met gewoon rijk leven? (3) Maar misschien zijn er wel mensen die van geld verdienen hun passie maken…? Kapitalisten bijvoorbeeld?
Potentieel grote ideeën zouden klein blijven. Zelfs als je muizenval zo goed is dat redelijkerwijs verwacht kan worden dat de wereld naar je toe komt, zou het irrationeel zijn geld te lenen om de productie uit te breiden. De financiële risico's van het opbouwen van een wereldwijd bedrijf zijn voor jou. De beloningen gaan naar iemand anders. (1) Ik snap het probleem van The Economist, maar ze hebben het wel zelf veroorzaakt door te blijven uitgaan van een marginale belasting van 100%. Ook dát is een vuile techniek: valse beweringen eindeloos uitbuiten om anderen te beschadigen. (2) Stel nu dat er wel zoiets zou bestaan, naar wie zouden de beloningen dan gaan? Ook weer een vraag met veel haken en ogen, maar ook een hoop sociaal interessante mogelijkheden. Alleen een sukkel zou zo'n weddenschap aangaan. Die muizenval is in feite een stom voorbeeld, maar kom.
Of een politicus, die gokt met andermans geld. De meeste ondernemingen die veel startkapitaal vereisen – van chipfabrieken tot offshore windmolenparken – zouden waarschijnlijk in handen moeten zijn van of gesteund worden door de staat. Ze blijven wel kortzichtig. Dat zou de auteurs tot nadenken moeten stemmen, aangezien de staat de afgelopen eeuw een reputatie heeft opgebouwd van vriendjespolitiek, traagheid en inefficiëntie. De klassieke strijd tussen overheid en markt; het standpunt van The Economist is simpel.
Ongelijkheid
Net als veel linkse mensen verdoezelen de auteurs de enorme daling van de armoede in de wereld in de afgelopen decennia en richten ze zich op de ongelijkheid in landen waarvan ze zeker weten dat die onverbiddelijk toeneemt door de oneerlijkheid van het kapitalisme. Maar is dat zo? In maart (2024) publiceerden Maxim Pinkovskiy, een econoom bij de Federal Reserve Bank van New York, en zijn co-auteurs nieuwe schattingen die suggereren dat de mondiale ongelijkheid tussen 1980 en 2019 dramatisch is afgenomen en dat de ongelijkheid in landen sinds de jaren negentig nauwelijks is veranderd. Hoewel een hausse (stijging) in activaprijzen (waarde van aandelen, obligaties, vastgoed, goud, olie e.d.) later de ongelijkheid in rijkdom weer deed toenemen. Het genoemde rapport met nieuwe schattingen is zware kost. Van de inleiding alleen al begrijp ik zeer weinig. Wat ik er wel van begrijp is dit: "This paper presents preliminary findings and is being distributed to economists and other interested readers solely to stimulate discussion and elicit comments" (ook weer een techniek om wel onzin te verkondigen, maar er geen verantwoordelijkheid voor te dragen). Niettemin wordt het hier vlotjes aangehaald als nuttige bron.
Op sommige plaatsen is misschien nog altijd iets te zeggen voor meer herverdeling, maar in een studie van 27 rijke landen in 2017 ontdekte Jacob Lundberg van de Universiteit van Uppsala (toen een groentje van zowat 27 jaar) dat vijf landen (Oostenrijk, België, Denemarken, Finland en Zweden) zich al aan de verkeerde kant van de Laffer-curve bevonden. Dat wil zeggen dat hun hoogste belastingtarieven zo hoog zijn, dat hun regeringen meer geld zouden binnenhalen als ze die tarieven zouden verlagen. Die Laffer-curve lijkt mij onzin, wegens veel te simpel; kijk zelf maar. Er zijn veel verschillende activiteiten waarop belasting wordt geheven, allemaal met verschillende volumes en tarieven. Wijzigingen van tarieven zullen dan ook verschuivingen tussen activiteiten veroorzaken, en dat effect kan uiteraard niet in een simpele curve weergegeven worden. Waar kan de curve dan wel voor dienen? Uit Wikipedia: "Politici die bij het pleiten voor een belastingverlaging een beroep doen op de laffercurve gaan uit van de niet te bewijzen aanname dat in de economie van hun land de kromme zijn maximum is gepasseerd", met Reagan en Thatcher als voorbeelden. De Laffer-curve dient dus vooral om opinies te manipuleren, en is daarmee een handig instrument voor kapitalisten.
Lees ook: 'We bestuderen armoede en hebben minimumlonen, waarom doen we dat niet met rijkdom?': Hoogleraar ethiek verzet zich tegen extreme rijkdom Een interview met de schrijfster van het boek Limitarisme.
Bovenaan, bij het overzicht, geef ik voor elk artikel een korte samenvatting. Ik beken :-) dat ik ChatGPT heb gebruikt om daarvoor ideeën te genereren. Voor het bovenstaand artikel vroeg ik ChatGPT om een kritische samenvatting, omdat ik het niet eens ben met de kapitalistische strekking van The Economist, maar wel met de boodschap van Robeyns en Hildyard. Maar ChatGPT had dat zo niet begrepen, en maakte een samenvatting waarin de opinies van Robeyns en Hildyard met de grond gelijk gemaakt worden.
Ik deed een nieuwe poging, en vroeg ChatGPT: "Ik ben integendeel kritisch voor de mening van The Economist. Kan je in die zin een kritische samenvatting van het artikel maken?". Het resultaat is een nog iets ruimere samenvatting, maar van precies dezelfde strekking: The Economist wordt niet bekritiseerd, maar de beide boekauteurs zitten goed fout. Een vraag naar een kritische noot bij het interview met Norberg gaf nochtans wel het verwachte antwoord. Wat gebeurt hier? Waarom wordt deze tekst van The Economist niet kritisch geëvalueerd? En wat doet een niet zo kritische lezer met zo'n samenvatting? Ik vind het vreemd.
11 – 'Financiële groei is het doel van alle economisch handelen geworden, terwijl de mens en de natuur tot hulpmiddelen zijn herleid'
Anne Snick, Systeemdenker en lid van de denktank Club van Rome, Trends 06-06-2023
'Groei ongeacht welzijn', zo vat economieprofessor Kate Raworth het heersende economische model samen. M.a.w. eerst zorgen voor groei, dan pas voor welzijn; een begrijpelijke stelling voor alle kapitalisten die nog steeds beweren dat groei vanzelf welzijn creëert. Voor alle duidelijkheid: Raworth staat kritisch tegenover groei. Op een begrensde planeet eindeloze groei nastreven, is evenwel vragen om problemen. Jammer voor Snick, maar deze zin is eigenlijk niet OK. Je kan wel groei nastreven, maar niet eindeloze groei (omdat je iets eindeloos niet kan nastreven). Dat eindeloze groei nastreven tot problemen leidt is dan ook een overdrijving, een loze bewering. We weten wel wat Snick bedoelt, maar dat zal tegenstanders er niet van weerhouden de hele bewering te negeren, net omwille van die overdrijving. Milieurapporten tonen aan dat als we niet heel snel het roer omgooien, het menselijke leven aan een zijden draad hangt. Nog zo'n overdrijving waar niemand van wakker ligt. Van de negen processen die de stabiliteit van de Aarde garanderen (er is geen reden om 'aarde' met een hoofdletter te schrijven, tenzij een esoterische), zijn er zeven ernstig verstoord (zie ook Planetaire grenzen). Bosbranden, watersnood en hittegolven vormen voortaan het canvas waarin we de samenleving moeten organiseren. Een omkering van het economische denken is aan de orde: 'Welzijn ongeacht groei'. OK. Hoewel er iets niet klopt in het betoog. Uit het feit dat "groei ongeacht welzijn" problemen oplevert (waaronder klimaatverstoring) kan je niet zomaar afleiden dat "welzijn ongacht groei" de oplossing is voor het klimaatprobleem.
Rond zo'n welzijnseconomie groeit een alliantie van landen, bedrijven en organisaties (de Wellbeing Economy Alliance, of WEAll)(of "we all"; leuk gevonden). De regeringen van Schotland, Nieuw-Zeeland, IJsland, Finland, Wales en Canada sloten al aan, steden als Amsterdam, Barcelona en Singapore lanceren zich. Maar wat betekent 'ongeacht groei' voor een onderneming? Het is standaardpraktijk om het succes van een bedrijf in financiële termen uit te drukken. Geld heeft evenwel – anders dan de natuur – het vermogen om eindeloos te groeien. Stilaan is financiële groei het doel van alle economisch handelen geworden (of altijd geweest?), terwijl de mens en de natuur tot hulpmiddelen zijn herleid, resources ten dienste van een losgeslagen productieapparaat (neoliberalisme). Weinigen stellen die middel-doelomkering en het groeidogma nog ter discussie. Is er sprake van een middel-doelomkering? Als financieel gewin nu het doel is, wat was dan vroeger het doel? Ik denk aan de zeven hoofdzonden…
Investeerders zijn op zoek naar rendement (en meer en meer alleen naar rendement; van de kern van de zaak snappen ze doorgaans geen bal, en gevolgen interesseren hen dan ook niet). Zijn er hogere winsten te rapen bij economische activiteiten die zich van menselijke waardigheid of natuurbehoud niets aantrekken, dan weerstaan veel banken niet aan die verleiding. Impactinvesteerders (die 'duurzaam' beleggen) zijn scrupuleuzer; zij kiezen voor zaken die geen ecologische of sociale schade berokkenen, of ergens een positieve impact hebben. Toch blijft financiële return hun hoofddoel. Zolang het herstellen van de biodiversiteit niet winstgevend is, hebben impactinvesteerders daar geen interesse voor, zelfs al is biodiversiteit een sine qua non voor het behoud van onze soort. Voor dat laatste heb ik in feite nog nooit een onderbouwing gezien. Groei blijft primeren op welzijn.
Wie wél 'welzijn ongeacht groei' beoogt, is bereid te investeren in activiteiten die onze kans op overleven verhogen, ook al zijn die (nog) niet financieel rendabel. Maar wie zou dat doen, behalve een overheid met een lange-termijnvisie? De return op zulke investeringen komt niet in de vorm van geldelijk profijt, maar van gezonde bodems, robuuste ecosystemen, welvarende gemeenschappen (zeer moeilijk meetbaar). Kun je dat een investering noemen? Zeker wel: het herstel van de natuur en het overleven van de mensheid zijn basisvoorwaarden om überhaupt nog een economie te hebben. Wat is "een economie"? Een verstandiger investering is nauwelijks denkbaar. Patagonia, de gigant uit de buitensportbranche, erkent de Aarde (…) als zijn enige aandeelhouder. Een net voldoende groot deel van de opbrengst wordt gebruikt om het bedrijf draaiende te houden, terwijl al de rest naar organisaties vloeit die de klimaatverandering bestrijden. Dweilen met de kraan open is nu ook niet het meest verstandige, maar soms is het nodig, net om te wijzen naar die kraan die niet dicht kan. Op de vraag of hij niet naar de beurs wil trekken, zegt oprichter Yvon Chouinard: "Instead of going public, let's go purpose". Effectiviteit i.p.v. efficiëntie! Lijkt mij ideaal. Hoe krijgen we die anderen zo ver?
Ook bij ons vind je purpose investors (zie ook Socially responsible investing). Wie een aandeel van een voedsel-, energie- of wooncoöperatie koopt, weet dat een financiële return niet gegarandeerd is, maar dat de opbrengst zal bestaan uit het herstel van de natuur, een welvarende gemeenschap en een veerkrachtig economisch weefsel, met bedrijven die lokaal werk en welzijn creëren en hun winst in duurzame doelen herinvesteren. Dat is geen filantropie. Purpose investors verwachten wel degelijk een return, maar meten die in eerste instantie aan menselijke en ecologische waarden af. Da's natuurlijk moeilijk te vergelijken. Misschien worden ze er niet rijk van, maar dat risico (?) verdwijnt in het niets tegenover het gevaar van een ecologische instorting. (1) "Niet rijk worden" als een risico voorstellen getuigt eigenlijk al van groeiverslaving. (2) Je kan menselijke en ecologische waarden niet beoordelen met financiële parameters, en dan is een vergelijking ook niet mogelijk. Er moeten dus andere beweegredenen zijn; kunnen we die niet promoten? Zo verschuift ook de fiduciaire plicht stilaan van groei naar welzijn. Als we dat nu nog in nieuwe regelgeving vertalen, is er misschien hoop dat we het redden. Schotland, Finland en andere welzijnseconomieën wijzen de weg, nu de Vlaamse overheid nog.
12 – Vermogens blijven in het fiscale vizier lopen
Alain Mouton & Jef Poortmans, redacteurs bij Trends 12-06-2024 Net na de federale en regionale verkiezingen.
België schuift op richting centrumrechts. Toch is het verre van zeker dat de linkse campagnepleidooien voor vermogenstaksen in de vuilnisbak verdwijnen. Om de belabberde overheidsfinanciën op orde te krijgen, zal ook gezocht moeten worden naar extra inkomsten, en dat zal wellicht via kapitaal(winsten) gebeuren. Zeker de linkerflank (Vooruit, les Engagés en deels cd&v) van een mogelijk centrumrechtse regering wil hier een trofee binnenhalen.
"Op de sociaaleconomische dimensie is een nieuwe dynamiek ontstaan. De vermogensbelasting – of vermogenswinstbelasting – is mainstream geworden. Dat is een overwinning van links", zei de Leuvense politicoloog Bart Maddens net voor de verkiezingen in een interview met Knack. Als het tijdens de campagne over economie ging, draaide het debat inderdaad vaak rond vermogenstaksen en belastingen op kapitaalwinsten. De teneur bij verschillende partijen – liberalen en N-VA uitgezonderd (N-VA is toch ook liberaal?) – was: we staan voor een belangrijke saneringsoperatie om de overheidsfinanciën opnieuw op het spoor te krijgen, dus moet iedereen zijn steentje bijdragen. Dat betekent dat ook de grote vermogens moeten worden aangesproken om de staatskas te spekken. (1) Ik denk uiteraard weer aan het boek Limitarisme. (2) Dus de liberalen zijn tegen een vermogens(winst)belasting? Laat de liberalen nu net het grootste gewicht hebben in de nieuwe regering…
Maar de grootste voorstanders van vermogenstaksen bij de beleidspartijen – de groenen en de PS – hebben een zware verkiezingsnederlaag geleden. De N-VA wil, als 's lands grootste partij, vooral op zoek naar besparingen (en niet naar nieuwe belastingen; het zijn tenslotte liberalen, in economisch opzicht zelfs neoliberalen). Hetzelfde geldt voor het nummer één aan Franstalige kant: de liberalen van de MR. De centristen van les Engagés (in tegenstelling tot de 'linkse' vleugel), die de derde grootste partij worden bezuiden de taalgrens, willen een ondernemingsvriendelijk beleid (dus ook eerder geen nieuwe belastingen op bedrijfs- en kapitaalwinsten). Dat is een gevolg van de invloed van een paar ex-CEO's op hun lijst, zoals Yvan Verougstraete (Medi-Market) en Jean-Jacques Cloquet (luchthaven Charleroi). Dit is in feite een omschrijving van de eeuwenoude tegenstelling tussen socialisten en liberalen, of links en rechts. Maar die links-rechts tegenstelling is wel een torenhoog vlag-en-ladingprobleem, en een oorzaak van veel stagnatie in de politiek. Zie ook Links en rechts.
Rijkentaks naar de prullenmand
Wie echter denkt dat de schaduw van de vermogenstaksen niet meer over de komende federale regeringsformatie hangt (dit is 12-06-2024, net na de federale verkiezingen), vergist zich. België moet de komende jaren meer dan 27 miljard euro zoeken, om de begroting op orde te krijgen. Het kan bijna niet anders dan dat die sanering deels via besparingen en deels via nieuwe inkomsten zal gebeuren. We staan nog ver van een mogelijke federale coalitie, maar in de constellatie van N-VA, MR, cd&v, Les Engagés en Vooruit, die bij politiek waarnemers de ronde doet, zal zeker gesproken worden over hogere belastingen op kapitaal(winsten). Is ook gebeurd. Rousseau heeft daar zijn nek voor uitgestoken, en Bouchez stak er zijn been voor. Een overzicht van de uiteindelijke maatregelen (personenbelasting, meerwaardebelasting en vennootschapsbelasting) vind je hier; het volledige akkoord hier (zie het hoofdstuk Begroting op p.12). Maar als je niet thuis bent in de materie krijg je echter geen idee van de impact van het nieuwe beleid: betekent dit nu dat de sterkste schouders (om niet te zeggen de rijken) méér gaan bijdragen of niet? Er worden een hoop cijfers en regels gepresenteerd, waarbij echter niet wordt uitgelegd wat de wijzigingen zijn, m.a.w. of een belasting stijgt of daalt. Mogelijk heeft de regering daarmee commentaar vanwege rechts op de stijgingen en vanwege links op de dalingen willen vermijden.
Zo dook in de campagne de meerwaardebelasting op aandelen op (zie kader 'Dramatisch voor het Vlaamse kmo-weefsel'; dat kader heb ik weggelaten; het bevat enkel commentaar van een belastingontduikingsexpert, gezien de timing niet meer relevant), een van de weinige taksen die in België niet bestaat. Die zou volgens het Planbureau, afhankelijk van de voorstellen, tussen 1,7 en 3,8 miljard euro opleveren. Bij de partijen die mogelijk tot de federale regering toetreden, zijn Vooruit, les Engagés en cd&v voorstander. Er is geen 'meerwaardebelasting' gekomen, maar wel een 'soldariteitsbijdrage'. What's in a name… Een beschrijving van het onderscheid tussen de beide termen vind je in De Tijd. De clou: solidariteitsbijdragen gaan naar de Sociale Zekerheid, en niet zomaar naar de staatskas (pluspunt voor Vooruit).
Zelfs los van een begrotingssanering zien zij dat als een onderdeel van een bredere fiscale hervorming, waarbij de lagere lasten op arbeid via die weg worden gecompenseerd. Minister van Financiën Vincent Van Peteghem (cd&v) kreeg die hervorming er in de afgelopen legislatuur niet door, waardoor zijn partij gebrand is op een kans dat alsnog te doen.
En dan is er vooral nog Vooruit. De Vlaamse socialisten zijn inhoudelijk de voorbije jaren naar rechts opgeschoven. De Franstalige politiek analist Alain Gerlache noemde Vooruit vorige vrijdag nog "een centrumpartij". Voorzitter Melissa Depraetere heeft allang duidelijk gemaakt dat haar partij met onder andere de N-VA wil samenwerken, maar niet om "te depanneren". Lees: de Vlaamse socialisten zullen hun huid duur verkopen. Dat betekent dat een regeerakkoord hogere vermogens(winst)belastingen moet opleggen. Dat is de solidariteitsbijdrage geworden. Vooruit zal hier uiteraard blij mee zijn, maar ook de liberalen konden hiermee instemmen, omdat het tenslotte geen 'belasting' geworden is…
Dus wat met het voorstel van Vooruit om te komen tot "een globalisering van de inkomens"? In mensentaal: de inkomens uit financieel vermogen worden meegenomen in de personenbelasting en worden op dezelfde manier belast als inkomen uit arbeid, namelijk progressief richting maximaal 50 procent. Het Vooruit-voorstel moet volgens de berekeningen van het Planbureau tot 9,7 miljard euro opleveren. In het kader van limitarisme alvast een goed begin, zou ik denken, maar dat is er dus niet door gekomen.
De zuivere rijkentaks of miljonairstaks op het totale vermogen verdwijnt in de prullenmand, dat is nu wel zeker. Enkel PS, Groen en PVDA waren daar voorstander van. En die zitten niet in de coalitie. Simpel, toch?
Van paard tot dromedaris
Dat vermogen niet volledig buiten schot zal blijven, maakt vermogende Belgen maar ook ondernemers zenuwachtig, blijkt uit een rondvraag bij vermogensbeheerders en advocaten gespecialiseerd in fiscaal recht (of fiscaal onrecht, zo je wil; zie ook weer Limitarisme). "De discussie rond vermogenswinst- of vermogensbelasting leeft enorm. Onder meer door de Babylonische spraakverwarring (vlag-en-ladingproblemen!!) onder politici en de kiezers over wat er nu precies mee bedoeld wordt", weet Anton Van Zantbeek, fiscaal advocaat bij Rivus. "De ene spreekt van een rijkentaks, de andere van een vermogensbelasting, weer anderen van een vermogensaanwasbelasting, een vermogensrendementsheffing of een meerwaardentaks. Het plan van professor Mark Delanote voor een fiscale hervorming staat bol van de redelijkheid, zoals een goed fiscalist betaamt, maar we weten hoe goede plannen als een prachtig paard een regeringsonderhandeling in gaan, maar er als een scheve dromedaris uit komen, om het met Mark Eyskens te zeggen. Het 'spel' (!) van geven en nemen; het lijkt wel het fundament van de politiek, waarbij het partijbelang primeert op het algemeen belang; de bevolking moet zich telkens tevreden stellen met scheve dromedarissen. Dat plan ligt in de schuif en zal weer bovengehaald worden als basis voor de volgende onderhandelingen over de belastinghervorming."
Volgens Van Zantbeek versterkt ook het wantrouwen van de bevolking tegenover de overheid de onzekerheid: "Regeringen kunnen soms eind december een wet stemmen, die pas in januari in het staatsblad komt, maar die wel geldt voor het volledige voorgaande jaar. Dat hebben ze nu wel expliciet willen vermijden; meerwaarden uit het verleden worden niet getaxeerd. Zo kunnen mensen door een wet van januari 2025 belast worden op wat ze gedaan hebben in 2024. Er is zoveel onzekerheid dat wij onze klanten niet deftig kunnen adviseren."
13 – We zijn tegenwoordig allemaal klimaatmigranten
Anne Snick, Systeemdenker en lid van de denktank Club van Rome, Trends 13-06-2024
Na de laatste overstromingen in Voeren waren Vlaams minister van Omgeving Zuhal Demir (N-VA) en weerman Bram Verbruggen te gast in De Afspraak. De minister stelde een rist maatregelen voor om de burgers tegen 'de grillen van moeder natuur' te beschermen, zoals het rampenfonds inzetten, rivieren verbreden en bouwvergunningen aanvechten. De weerman zei dat hij er niet gerust op is, want door de klimaatverstoring zal dat soort catastrofes steeds vaker voorkomen. Wat het nut van de voorstellen van Demir bevestigt. De vraag hoe de minister verdere klimaatontwrichting wil vermijden lag dus voor de hand, maar werd vreemd genoeg niet gesteld. Zo ontstond de indruk dat de politiek de schade door klimaatrampen wel wil beperken of vergoeden, maar niet van zins is die te voorkomen. Als de Vlaamse politiek dat al zou kunnen. Alle landen dragen bij aan het klimaatprobleem, en de grootste (waar België niet bij is) het meest. En voor zover die landen begrijpen welke maatregelen nodig zijn om het tij te keren, zal ook wel duidelijk zijn dat elk land zijn eigen economie wil beschermen. Dat onderwerp is veel te groot voor De Afspraak. Een beetje zoals een vakman op wie je een beroep doet bij een gesprongen leiding, en die je helpt je inboedel te herschikken, maar nalaat het lek te dichten. Oftewel dweilen met de kraan open. Zo ís het ook, omdat waterleveranciers de kraan graag zien lopen, ook al komt er geen proper water meer uit. Ministers van Omgeving kunnen het klimaatprobleem niet oplossen. Alleen de verzamelde mondiale machten (landen, bedrijven, organisaties…) zouden dat kunnen, maar de meeste daarvan zijn in de eerste plaats bekommerd om hun machtsbehoud.
Misschien is het normaal dat we meer op rampen en noodhulp gefixeerd zijn dan op de dagelijkse, ondoordachte handelingen die tot die ellende hebben geleid. Als we in de file staan, voelt dat aan als door anderen veroorzaakte last, niet als iets dat wij hén aandoen. Allemaal waar. Het vergt een mentale inspanning om onszelf als radertje in de machinerie van de klimaatverstoring te zien. OK, maar dit leidt naar nergens. Elk individu dat in staat is die mentale inspanning te leveren begrijpt ook dat zijn eigen bijdrage geen effect heeft. Onlangs hoorde ik over een Vlaming die van plan is naar Australië te vliegen om er nog gauw het koraalrif te bewonderen voor dat voorgoed sterft. Sommige mensen, en hoe langer hoe meer blijkbaar, hebben gewoon geld te veel. Limitarisme hebben we nodig! Dat hij de dood van die riffen mee bespoedigt, komt ofwel niet bij hem op, ofwel ligt hij er niet wakker van. Zeker dat laatste, allicht onder het motto "want ik ben het waard". Onze westerse cultuur en levensstijl hebben ons zo van de aarde losgeweekt dat we haar nog slechts als voorwerp van exploitatie en consumptie kunnen zien. Die kloof moeten we dichten, willen we als soort overleven. (1) Zolang we de zeven hoofdzonden negeren als oorzaak van wereldellende, gaan we niks oplossen. (2) Ander doorgaans genegeerd effect: dat vliegtuig vliegt toch, of die Vlaming dat nu boekt of niet; als ik de auto laat staan zal dat echt geen verschil maken voor de uitstoot in Vlaanderen; waarom zou ik een trein naar Barcelona nemen als ik voor €50 heen en weer vlieg? Allemaal voor de hand liggende voorbeelden van redenen die "niets doen" verantwoorden. Jaap Tielbeke schreef een boek met de treffende titel "Een beter milieu begint niet bij jezelf"; zie het interview met de auteur.
Nu lijkt het vaak alsof ecologie en economie niet door één deur kunnen. En ecologie en neoliberalisme al helemaal niet. Maar dat is alleen zo in een extractief economisch model, dat mens en planeet leegzuigt om winsten te maximaliseren. OK, dat is het neoliberaal model. Elk beleid dat aan die exploitatie grenzen stelt, lijkt dan haaks te staan op economisch welslagen. Definieer "economisch welslagen"? Een groot vlag-en-ladingprobleem is dit; welslagen van de maatschappij als geheel, of van individuen? Belastingen, de herverdeling die nodig is om sociale en milieuschade te repareren, worden als een aanslag op de slagkracht van bedrijven ervaren. Zelfs, of zeker, door de bedrijven waarvan de slagkracht al veel te groot geworden is, zoals Big Tech, Big Pharma en Big Food (zoek online op "big tech/pharma/food kritiek"). Goddank dringt bij steeds meer ondernemers, burgers en organisaties het besef door dat op een zieke planeet geen economie kan floreren. Nu de neoliberalen zelf nog… Zij stellen het herstel van gezonde ecosystemen als missie voorop, en zien geld als middel daartoe, niet als doel. Succes meten ze af aan hun bijdrage aan het welzijn van mens en planeet. Dat is geen kwestie van herverdeling of oplapwerk achteraf, maar staat voorop bij het vormgeven aan de onderneming of investering. Wat meer informatie over dergelijke bedrijven zou nuttig zijn om de geesten te keren. Ondersteunend beleid is nodig om de omslag naar die regeneratieve economie (een goede definitie is nauwelijks te vinden; hier een compromis) te bevorderen. Heel wat steden, regio's en landen nemen het voortouw, en ook het Europese Green Deal zet bakens uit. Maar het gaat veel te traag.
Vandaag (13-06-2024, vlak na de Belgische federale en regionale verkiezingen) is migratie het verkiezingsthema nummer één. Cijfers (?) tonen aan dat de voorbije vijftien jaar ruim twee keer meer mensen wereldwijd zijn gemigreerd door het klimaat dan door oorlog. In zekere zin zijn we tegenwoordig allemaal klimaatmigranten. We hebben het holoceen, het vertrouwde geologische tijdperk met zijn stabiele klimaat en robuuste natuur verlaten, en zijn aanbeland in het grillige anthropoceen met zijn waterbommen en hittegolven, afkalvende ecosystemen, wegspoelende bruggen en angstige burgers. In dit 'land van aankomst' kunnen we niet langer ongestraft de grenzen van de planeet overschrijden en menselijk leed aan onze laars lappen. Inburgeren (??)(lijkt mij een vergissing)(ze refereert vermoedelijk aan 'klimaatmigranten', maar het blijft vreemd) betekent dat we ons aanpassen, en de behoeders van de planeet worden, met ons aller welzijn voor ogen. Regeneratieve bedrijven en investeerders exploreren al volop hoe dat kan. Allemaal hoopvol gesteld, maar waarom staat daar niets over in de kranten? Maar veel ondernemingen zitten nog vast in taaie tradities. En de zeven hoofdzonden. Misschien kan het beleid die ondernemingen een inburgeringstraject (??) aanbieden en ze in de nieuwe economie verwelkomen. De stem van moeder natuur telt straks mee. De term "moeder natuur" is te esoterisch om effectief te zijn. Ik vind het elke keer weer jammer als een kritische schrijver met goede bedoelingen afglijdt naar de esoterie, omdat dit een poepsimpele no-go is voor de harde werkelijkheid.
Kapitaalaccumulatie
Voor de betekenis van 'kapitaalaccumulatie' ging ik te rade bij enkele AI-tools, hoewel nog steeds met een gezonde dosis schroom. Een eerdere poging om één en ander na te vragen via een gewone browser leerde mij dat er ook degelijk uitziende sites bestaan, zoals deze, die bedenkelijke informatie geven, zoals deze, vermoedelijk door … fouten in automatische vertalingen door AI. Soit. Wat zegt MS Copilot:
Kapitaalaccumulatie verwijst naar het proces waarbij individuen, bedrijven of staten hun kapitaal, ofwel hun financiële en materiële middelen, vergroten door middel van investeringen of winstgevende activiteiten. Dit proces is een kernprincipe in het kapitalisme.
In eenvoudige termen gaat het om het herinvesteren van winsten om meer waarde te creëren (ze bedoelen 'geld'; of dat overeenkomt met 'waarde' is iets anders). Bijvoorbeeld: een bedrijf maakt winst, investeert dat geld in nieuwe machines, technologie, of personeel, en genereert daardoor nog meer winst. Het proces is cyclisch, waarbij de opbrengsten steeds opnieuw worden geïnvesteerd om de totale waarde te vergroten. Winst > investeringen > meer winst > meer investeringen > …
Kapitaalaccumulatie kan positief zijn, omdat het economische groei en innovatie stimuleert. Hier zit het eigenlijk al fout. Je kan hoogstens zeggen dat kapitaal (dat beschikbaar komt door kapitaalaccumulatie) investeringen stimuleert. Dat daar eventueel groei en innovatie uit volgen is wel afhankelijk van veel factoren, en dus geen wetmatigheid, zoals hier wordt voorgesteld. Maar het kan ook leiden tot ongelijkheid, omdat de middelen vaak geconcentreerd raken bij een kleine groep. In principe ook geen wetmatigheid, om dezelfde reden, maar wel economische realiteit.
ChatGPT zegt, gelukkig, iets gelijkaardigs:
Kapitaalaccumulatie is een term uit de economie, vooral gebruikt in marxistische en klassieke economische theorieën (…). In het kort: het proces waarbij kapitaal (zoals geld, machines, gebouwen, grondstoffen, enz.) zich ophoopt of toeneemt in handen van individuen, bedrijven of staten.
Het is wat er gebeurt als winst (of andere vormen van inkomen) niet volledig wordt uitgegeven, maar wordt herbelegd om nog meer winst te genereren. Denk aan een ondernemer die zijn winst niet uitgeeft aan luxe, maar investeert in een nieuwe machine, waardoor zijn bedrijf meer kan produceren en dus weer meer winst maakt.
Voorbeelden:
– Een bedrijf gebruikt een deel van zijn winst om een nieuwe fabriek te bouwen.
– Iemand belegt geld in aandelen en laat dat groeien over tijd (via de beurs, een handelaar in verwachtingen).
– Een staat investeert in infrastructuur om economische groei te stimuleren.
Karl Marx zag kapitaalaccumulatie als een motor van ongelijkheid (!). Volgens hem zorgt het ('ze'!; AI heeft moeite met geslachten van dingen, omdat die in het Engels niet bestaan) ervoor dat het kapitaal (en dus de macht)(!) steeds meer in handen komt van een kleine groep kapitalisten, terwijl de arbeidersklasse relatief arm blijft of zelfs verder achterop raakt.
Kapitaalaccumulatie is essentieel voor economische groei (maar hebben we die wel nodig?), maar het roept ook vragen op over ongelijkheid, over duurzaamheid en over wie profiteert van economische groei.
Nu gaan we een stapje verder: wat is het verband tussen kapitaalaccumulatie en groei? Eerst MS Copilot:
Kapitaalaccumulatie en groei zijn nauw met elkaar verbonden, vooral in economische theorieën. Moeten we geloven dat kapitaalaccumulatie leidt tot groei, omdat economische modellen dat beweren? Hier is hoe dat verband werkt:
-
-
- Economische groei stimuleren:
- Door kapitaal te accumuleren, kunnen bedrijven investeren in nieuwe technologieën, infrastructuur, personeel of productielijnen. Dit leidt vaak tot een hogere productiviteit en daarmee tot economische groei. (1) Kijk nu even terug naar de uitleg hierboven: "kapitaalaccumulatie verwijst naar het proces waarbij individuen, bedrijven of staten hun kapitaal [..] vergroten door middel van investeringen of winstgevende activiteiten", m.a.w. investeringen leiden tot kapitaalaccumulatie. Wat in deze nieuwe paragraaf staat is net het omgekeerde: kapitaalaccumulatie leidt tot investeringen. Is dat een probleem? Niet noodzakelijk. Het kan inderdaad voorkomen dat processen elkaar versterken. Maar dat leidt dan wel tot een instabiel systeem, tot exponentiële groei, en in een uiterste geval tot een ontploffing (die figuren als Musk en Bezos voortbrengt). (2) Andere mogelijkheid is dat kapitalisten ons een loer draaien, en groei per se willen bevorderen omdat die hun kapitaalaccumulatie mogelijk maakt! Immers, als de economie niet groeit hebben investeringen in nieuwe capaciteiten weinig zin. Denk ik zo… Even terzijde stel ik ChatGPT deze vraag: "Is economische groei noodzakelijk voor kapitaalaccumulatie?". Het ding geeft een mooi gestructureerde uitleg, en concludeert:
Economische groei is niet strikt noodzakelijk voor kapitaalaccumulatie, maar in een kapitalistisch systeem is het wel een belangrijke motor en vaak een voorwaarde voor duurzame en rendabele kapitaalopbouw. Met andere woorden:
– In theorie (??): kapitaalaccumulatie kan plaatsvinden zonder economische groei.
– In de praktijk (!!): economische groei maakt kapitaalaccumulatie makkelijker, stabieler en aantrekkelijker.
Dit lijkt mij duidelijk genoeg om te stellen dat kapitaalaccumulatie economische groei nodig heeft.
Is het niet wat cynisch dat ik wel ChatGPT raadpleeg om een bevestiging te vinden voor een hypothese, maar geen gelegenheid onbenut laat om op de onbetrouwbaarheid van generatieve AI te wijzen…? Eens kijken, hoe kan ik mij hieruit praten? Laat het mij zo uitleggen: in een eerdere versie van deze tekst had ik dezelfde gevolgtrekking gemaakt ("kapitaalaccumulatie heeft groei nodig"), maar zonder veel onderbouwing, tenzij op basis van iets wat ik in een minder voorzichtige bui "gezond verstand" zou noemen. Dat een AI-tool die gevolgtrekking bevestigt is alleen maar mooi meegenomen. Ook interessant vind ik het onderscheid theorie/praktijk, dat m.i. bevestigt dat economie vooral een kwestie van theorieën is. De praktijk van de laatste 50 jaar is dat kapitalisten groei promoten om er zelf rijker van te worden. - Overheden kunnen via kapitaalaccumulatie investeren in publieke voorzieningen zoals wegen, scholen en ziekenhuizen, wat de economische activiteit stimuleert. (1) Wordt hier bedoeld dat de overheid aan kapitaalaccumulatie doet? Dat lijkt mij anders niet te lukken, gezien de permanente begrotingsproblemen. Er wordt wel een verband gesuggereerd, maar er ontbreken te veel elementen (procesbeschrijving, logica) om dat duidelijk te maken. (2) Dat "overheden kunnen investeren" betekent nog niet dat ze dat ook doen. In feite is deze zin weer typisch voor Gen-AI: een mooie zinsconstructie, maar een semantisch probleem. (3) Moeten investeren in ziekenhuizen is overigens negatief, niet positief! Preventie is goedkoper, maar dat krijgt weinig aandacht, omdat ziekenhuizen voor kapitalisten een mooie inkomstenbron vormen. Gespecialiseerd medisch materiaal is per definitie peperduur; artsen richten managementvennootschappen op om nog belasting te besparen op hun riante inkomsten die door de gemeenschap worden betaald.
- Door kapitaal te accumuleren, kunnen bedrijven investeren in nieuwe technologieën, infrastructuur, personeel of productielijnen. Dit leidt vaak tot een hogere productiviteit en daarmee tot economische groei. (1) Kijk nu even terug naar de uitleg hierboven: "kapitaalaccumulatie verwijst naar het proces waarbij individuen, bedrijven of staten hun kapitaal [..] vergroten door middel van investeringen of winstgevende activiteiten", m.a.w. investeringen leiden tot kapitaalaccumulatie. Wat in deze nieuwe paragraaf staat is net het omgekeerde: kapitaalaccumulatie leidt tot investeringen. Is dat een probleem? Niet noodzakelijk. Het kan inderdaad voorkomen dat processen elkaar versterken. Maar dat leidt dan wel tot een instabiel systeem, tot exponentiële groei, en in een uiterste geval tot een ontploffing (die figuren als Musk en Bezos voortbrengt). (2) Andere mogelijkheid is dat kapitalisten ons een loer draaien, en groei per se willen bevorderen omdat die hun kapitaalaccumulatie mogelijk maakt! Immers, als de economie niet groeit hebben investeringen in nieuwe capaciteiten weinig zin. Denk ik zo… Even terzijde stel ik ChatGPT deze vraag: "Is economische groei noodzakelijk voor kapitaalaccumulatie?". Het ding geeft een mooi gestructureerde uitleg, en concludeert:
- Rente op investeringen:
- Als kapitaal wordt herbelegd in winstgevende projecten, genereert dit rente of winst die weer bijdraagt aan verdere kapitaalopbouw. Dit creëert een groeicyclus. Ja, een groeicyclus van het kapitaal uiteraard, die de maatschappij sociaal en ecologisch de das omdoet. Dat is net kapitaalaccumulatie, dus ook dit is weer een contesteerbare logica. Dit lijkt mij opnieuw een goed voorbeeld van het gevaar van AI-tools; begrip en logica kennen ze niet. Voeg dat bij de goedgelovigheid (of het gebrek aan kritische zin, als je wil) van de meeste mensen, ook professionelen, dan krijg je een idee van het gevaar van deze tools. Kapitalisten zullen het prima vinden, omdat gebrek aan juist inzicht geen effectieve oplossingen oplevert, wat dan weer leidt tot status quo, en dus tot continue kapitaalaccumulatie.
- Innovatie en concurrentie:
- Kapitaalaccumulatie stelt bedrijven in staat om te innoveren en concurrerend te blijven, wat essentieel is voor duurzame groei. Ho maar. (1) Innoveren, of gaan werken op een andere manier dan voordien, kost geld, en dan hebben we het nog niet over innovaties als het inzetten van artificiële intelligentie bij bedrog, of over financiële apps die je sneller van je geld afhelpen. Als een bedrijf nieuwe methoden en technieken wil toepassen, al is dat om een bestaande productiecapaciteit te renoveren, dan is daar een investering voor nodig, die doorgaans begint bij onderzoek dat wel iets kost maar niets oplevert. Kapitaalaccumulatie zorgt voor kapitaal dat je daarvoor kan gebruiken. Dus kapitaalaccumulatie stelt bedrijven inderdaad in staat om te innoveren. (2) Heb je kapitaalaccumulatie nodig om te concurreren? Ik denk het niet. Bedrijven concurreren onderling altijd (tenzij ze onderling afspraken maken, wat niet mag), of ze nu kapitaal over hebben of niet, dus een kapitaalaccumulatie is niet nodig om te concurreren. Maar vermoedelijk wordt bedoeld dat kapitaalaccumulatie bedrijven in staat stelt te innoveren, en daardoor concurrerend te blijven; innovatie is immers een voor de hand liggende methode voor concurrentie. M.a.w. weer een minpunt voor AI: de zinsconstructie mag dan syntactisch perfect zijn, de semantiek deugt niet, door de afwezigheid van begrip. (3) Concurreren is niet per se gebaseerd op innoveren; een bedrijf dat grote middelen inzet met goedkope oude productiemethoden kan zijn concurrenten gemakkelijk uit de markt prijzen. Anderzijds leidt innovatie niet per se dadelijk tot concurrentie. Enkele voorbeelden: Ford Model T, penicilline, Post-It's, Netflix, en de iPhone. (4) Is er een verband tussen innoveren en duurzame groei? Denk aan energie: we schakelen geleidelijk om van fossiele brandstoffen naar zonne-energie; sommige innovaties vereenvoudigen dat proces, maar ook zonder innovaties kan die omschakeling doorgaan. Anderzijds zijn innovaties (bv. AI)(!) niet per se duurzame ontwikkelingen. Zeker AI, maar ook de tegenwoordig zo opgehemelde digitalisering gebeurt met apparatuur die stroom nodig heeft en dus warmte dissipeert, en produceert meer en meer data (zeker met AI loopt de gebruikte opslagcapaciteit de spuigaten uit, met beelden en films), die dan ook nog eens moeten opgeslagen worden in nog meer apparatuur, die nog meer warmte produceert. Er is dus geen eenduidigheid over het verband tussen innovaties en duurzame ontwikkelingen, en dus ook niet tussen innovaties en duurzame groei, en dus kan men niet stellen dat innovaties essentieel zijn voor duurzame groei.
- Uitdagingen en ongelijkheden:
- Hoewel kapitaalaccumulatie economische groei kan bevorderen (bv. door verhoging van capaciteit of door innovaties), kan het ook leiden tot ongelijkheden (doet het per definitie, vermits het kapitaal zelf ongelijk verdeeld is). Wanneer kapitaal onevenredig wordt verdeeld, profiteren niet alle delen van de samenleving evenveel van die groei.
- Economische groei stimuleren:
-
Dus in het kort: kapitaalaccumulatie is een bouwsteen voor groei (niet per se dus), maar de manier waarop het (ze) wordt beheerd en verdeeld bepaalt hoeveel impact het (ze) heeft op brede economische en sociale vooruitgang. Of dus: "duurzame groei" is niet zeker, toename van ongelijkheid wel.
ChatGPT probeert het antwoord zelfs "op te leuken" met aangepaste icoontjes. Mooi gedaan, maar ik laat ze weg; ik vind dat ze storen in deze saaie blog:
Topvraag (oeps?). Kapitaalaccumulatie en economische groei zijn heel nauw met elkaar verbonden. Eigenlijk kun je kapitaalaccumulatie zien als een van de drijvende krachten achter groei in veel economische theorieën.
Hier is hoe het verband in elkaar zit:
1. Kapitaalaccumulatie leidt tot meer productiecapaciteit
Als winst of spaargeld wordt herbelegd in machines, technologie, fabrieken of opleiding van personeel, dan neemt de capaciteit van een economie toe om goederen en diensten te produceren. Dat is economische groei in actie. Zie punt 1 van Copilot.
2. Meer kapitaal = hogere arbeidsproductiviteit
Door te investeren in betere technologie of middelen kan arbeid productiever worden. Dit betekent dat dezelfde hoeveelheid werk meer output oplevert, wat bijdraagt aan groei van het bruto binnenlands product (bbp). Analoog aan punt 1.
3. Kapitaalaccumulatie stimuleert innovatie en schaalvoordelen
Grotere bedrijven (met meer kapitaal) hebben vaak de middelen om te investeren in R&D (onderzoek en ontwikkeling), nieuwe markten aan te boren, en efficiënter te produceren. Dat stimuleert groei op lange termijn. Zie punt 3 van Copilot.
Maar: Niet alle kapitaalaccumulatie leidt tot 'goede' groei
Sommige vormen van kapitaalaccumulatie kunnen leiden tot:
– Ongelijkheid (wanneer alleen een kleine groep investeert en profiteert)
– Speculatie (bijv. beleggingen in vastgoed of crypto zonder echte productieve waarde)
– Overaccumulatie (er wordt zóveel kapitaal opgehoopt dat er geen winstgevende investeringsmogelijkheden meer zijn) Waarna de heren hun geld proberen om te zetten in politieke macht (duidelijk in de VS, maar evengoed in bv. Groot Brittannië), en daardoor ook de democratie nog bedreigen. Als tijdverdrijf gaan ze dan ook nog ruimtereizen organiseren.
In groeimodellen:
In modellen zoals het Solow-groeimodel is kapitaalaccumulatie (naast arbeid (nee, bevolkingsaangroei; AI-foutje) en technologische vooruitgang) een kernfactor die bepaalt hoe snel een economie groeit, vooral in de beginfase van ontwikkeling. Kapitaalaccumulatie jaagt groei aan.
Samenvatting:
Kapitaalaccumulatie is allicht één van de drijvende krachten achter groei. Maar het is evengoed omgekeerd: groei is een voorwaarde voor kapitaalaccumulatie, en daarom pleiten alle kapitalisten voor groei. Bevordering van innovatie en gelijkheid zijn dé klassieke drogredenen.
Conclusies
Een mini-overzicht
1 – Jaap Tielbeke – Ons economisch systeem is de oorzaak van de ecologische schade; niet individuen, maar overheid en bedrijven moeten ingrijpen.
2 – Marc De Vos – Ontgroei is onzin; kapitalisme is de enige weg.
3 – Lisa Doeland – We moeten vertrekken van doemdenken.
4 – Anne Snick – De focus op groei is destructief; verandering wordt belemmerd door gevestigde belangen, internationale concurrentie en een reductionistisch wereldbeeld.
5 – Martin Wolf – We hebben kapitalisme omdat mensen altijd meer willen.
6 – Anne Snick – Vergeet ontgroei, maar kijk naar de functionaliteit van de economie.
7 – Anne Snick – Zonder fundamentele heroriëntatie van beleid, bedrijfsmodellen en consumentenmentaliteit is groene marketing zinloos.
8 – Johan Norberg – Het kapitalisme werkt uitstekend.
9 – Anne Snick – De circulariteit vermindert.
10 – The Economist – Rijken afschaffen is een dom idee.
11 – Anne Snick – Het eindeloze streven naar economische groei moet plaatsmaken voor het bevorderen van welzijn, ongeacht groei.
12 – Alain Mouton – Vermogens lopen in het fiscale vizier.
13 – Anne Snick – We hebben meer aandacht voor de aanpak van rampen dan voor het voorkómen ervan.
Deze artikelen zijn min of meer lukraak gekozen, van november 2021 tot juni 2024, op basis van wat zich aandiende in de nieuwsoverzichten van De Standaard, Knack en Trends. In artikelen 2, 5, 8 en 10 zien we dat het kapitalisme stevig wordt verdedigd. In de andere artikelen zien we een allegaartje van benaderingen van het klimaatprobleem, zonder veel samenhang. Het kapitalisme lijkt wel op een beer (met een pels waar veel luizen in kunnen) die wordt belaagd door een jonge hond (klimaatactivist) die hem probeert te benaderen vanuit verschillende hoeken (1. betrokkenen, 3. denkwijze, 4. oorzaken, 6. functionaliteit van de economie, 7. bedrijfsmodellen, 9. circulariteit, 11. welzijn, 12. belastingen, 13. ramppreventie) terwijl de beer meer aandacht heeft voor zijn honingbron (kapitaalaccumulatie). Hoe stop je die beer als er geen jager is? De honing wegnemen, ja, maar dat gaat niet zolang die beer daar zit. Moeten we echt wachten tot hij de honing heeft opgelikt? Gaan we echt wachten tot de wereld is leeggezogen door kapitalisme?
Symptoombestrijding
Ik heb recent de basale fout symptoombestrijding geregistreerd. Het begrip is al zo dikwijls opgedoken in deze blog dat het interessant lijkt om dat fenomeen over langere termijn te gaan evalueren. Met een definitie als basale fout, gelinkt aan het fenomeen van foutsequenties, lukt dat beter. Dat laatste begrip was al in het begin van deze blog beschreven, en ik zag er eigenlijk ook een basale fout in, maar vond daarvoor destijds blijkbaar geen definitie. Die is er nu wel; immers, symptoombestrijding is net het corrigeren van een fout aan het einde van een foutsequentie, zonder naar de veroorzakende fout te gaan zoeken.
In dit blogartikel komt deze fout voor in het interview met Jaap Tielbeke. Hij heeft het over schijnoplossingen die structurele problemen niet aanpakken, typisch voor de partiële aanpak van foutsequenties.
Kapitaalaccumulatie
Vreemd genoeg was 'kapitaalaccumulatie' voor mij een nieuwe term. Of hoe een opleiding je wereldbeeld kan bepalen. Met behulp van enkele AI-tools probeerde ik uit te zoeken of er een verband is met groei. Die sectie mag je niet overslaan; zie Kapitaalaccumulatie. De clou: kapitaalaccumulatie heeft groei nodig, en dát is de reden waarom kapitalisten groei bepleiten; innovaties en vermindering van ongelijkheid zijn de klassieke drogredenen.
Ontgroeien
Belangrijk inzicht, ontstaan in de bespreking van Weg van degrowth: we moeten de groei ontgroeien. Velen vinden dat groei te veel schade veroorzaakt, en gebruiken als reactie dikwijls de term 'ontgroei' als tegengestelde van groei, maar dat heeft enkel als effect dat kapitalisten nog harder de groei gaan promoten. Als we 'ontgroeien' gebruiken in de oorspronkelijke betekenis, het "voor iets te groot worden", dan kunnen we de gebruikelijke polarisatie vermijden, en worden gesprekken misschien wél mogelijk.
Van informatie tot inzicht tot impact
Een artikel lezen en beoordelen is een heikele klus als je te weinig inzicht of tijd hebt om verbanden te leggen met andere bronnen. Verweg de meeste artikelen in de media vertonen polarisatie, soms omdat de publicerende organisaties zelf al één of andere strekking volgen. Zelden vind je een onafhankelijke schrijver die een objectieve poging doet om tegengestelde posities te vergelijken. En dat is nochtans nodig om uiteindelijk een verschil te maken.
Het is ook verbazend hoe gemakkelijk kritische meningen afglijden naar een sociale of godbetert esoterische ingesteldheid die de discussie niet helpt, omdat ze een gemakkelijke schietschijf vormt voor de tegenpartij. Dat ondervond ik ook bij enkele artikelen van Anne Snick, enigszins tot mijn spijt overigens, want zij legt wel telkens één van haar vingers op de wonde. Het lijkt wel alsof terecht kritische schrijvers, misschien door moedeloosheid of ergernis, steun gaan zoeken bij de linkerzijde of in het ijle, als reactie tegen de overmacht van een neoliberale rechterzijde, waar de grote kapitalisten de lakens uitdelen. Ik waardeer alle vormen van sociale ingesteldheid, maar als tegengewicht tegen kapitalisme vermogen die weinig of niets. Het enige wat daartegen helpt zijn logica en feiten i.p.v. opinies (en alternatieve feiten zijn ook opinies!), het bestrijden van basale fouten i.p.v. symptomen, en een overheid die algemeen belang laat primeren.
Polarisaties
De wereld zit vol polarisaties, en dat doet de wereldvrede geen goed. En polarisaties hebben de neiging om sterker te worden; waar dat toe kan leiden zie je tegenwoordig in de Amerikaanse politiek.
Nog een paar voorbeelden. Polarisatie omtrent innovatie (zie zeker de sectie Een andere aanpak) belet ons om na te denken over het maatschappelijk nut van specifieke innovaties. Kapitalisten maken gebruik van de groei/ontgroei polarisatie om hun kapitaalaccumulatie te bestendigen (!). Partijen die polarisaties graag benutten om hun standpunt te verdedigen, hebben bovendien de neiging om meerdere polarisaties gewoon op elkaar te leggen, met bv. als effect dat groei/ontgroei wordt gekoppeld met rechts/links (gebrekkige aspectscheidingen liggen overal op de loer!). Dat maakt de situatie nog extra complex; voor een politieke cultuur die algemeen welzijn vooropstelt in plaats van louter economische groei, is de politieke rechts/links polarisatie mogelijk de grootste belemmering. Bekijk in dat verband ook eens deze bespreking van de links-rechts positionering van de Vlaamse partijen in 2004, met een paar andere partijen dan nu, maar met dezelfde problematiek. Eén uitspraak hieruit: "wie zichzelf en zijn partij meer naar de uitersten van de links-rechts-as situeert, hecht meer belang aan het bestaan van een links-rechts-tegenstelling". Anders gezegd: de politieke links-rechts tegenstelling wordt in de eerste plaats gebruikt om te polariseren, met het oog op machtsbehoud.
Elke polarisatie breekt nochtans raakvlakken af. Naarmate de polarisatie in een specifieke maatschappelijke discussie toeneemt, wordt je als individu meer gedwongen een kant te kiezen, en de opinie van de andere kant af te keuren. Terwijl burgers verwachten dat de politiek zich bezighoudt met het oplossen van maatschappelijke problemen, veroorzaakt de links/rechts polarisatie, met Amerika als extreem voorbeeld (een polarisatie mijnerzijds ;-), net een belemmering, soms zelfs blokkering, voor het bedenken van gemeenschappelijk gedragen oplossingen. De partij die dan aan de macht is probeert doorgaans zo veel mogelijke maatregelen af te kondigen die de polarisatie nog versterken, om haar eigen positie te verstevigen, en het de tegenstrever bij een eventuele terugkeer moeilijker te maken. Als je dan ook nog bedenkt dat verkiezingen tegenwoordig meer en meer uitdraaien op het balanceren rond een 50/50 uitslag, als gevolg van een overschot aan willekeurige invloedsfactoren (dat is simpele statistiek), dan begrijp je dat maatschappelijke chaos al sterk is toegenomen, toch in de democratische landen. Op basis daarvan zou je niet-democratische systemen het voordeel van de twijfel gaan gunnen, maar daar komen sommige van de zeven hoofdzonden dan weer bovendrijven als grootste drijfveer voor machthebbers, met mogelijk een nog grotere negatieve impact op het welzijn. Kunnen we niet het voorbeeld geven, en polarisaties ontgroeien? Te beginnen bij onszelf, dan de straat, de wijk, de gemeente, de provincie, Vlaanderen, België, Europa, …?? Of begin ik nu zelf af te glijden?